سلطان کھاروی دیاں غزلاں دے وشے تے فنی خوبیاں

غزل شاعری دا اک اجیہا کھیترا اے جس دے ہر شعر وچ دوجے توں وکھرا سر نانواں بیان کیتا سکدا اے ۔ایسے گن پاروں ایس صنف نے صدیاں پرانیاں صنفاںنو ں پچھا نہہ کر دتا اے ،تے ہر پاسے ایسے دی پردھانگی وکھائی دیندی اے ۔بہت ساریاں کویاں ایس صنف  راہیںنویکلے وچار پر گٹ کر کے کیول ایس صنف نوں امیرای نہیں کیتا سگوں اپنے آپ نوں کوتا وچ امر وی کر لیا اے ۔

سمکالی کویاں دے غزل مہاڑ بارے جدوں کھوج کرئیے تاں دھیان آپو سلطان کھاروی ول جاندا اے ۔کیوں جے ایس بہوں گُنی کوی نے کوتا کھتیر دے نال نال اک وڈا ناں غزل کھتیر وچ وی کمایا اے ۔اوہناں حیاتی نال تعلق رکھن والے ہر پکھ نوں اپنیاں غزلاں دا وشاد بنا یا اے ۔کجھ دا اویروا انج اے ۔

کسے کوی دی علمیت دا گویڑا اوس دی کوتا وچ بیان ہوئی اتہاس نگاری توں لایا جا سکدا اے ۔کیوں جے عام کوی گھٹ ای اتہاس نوں غزلاں وچ بیان کر دے نیں ۔فیر ایہہ کم ڈاڈھا اوکھا وی اے ۔کیوں جے اتہاسک گھٹناواں نوں اوہناں دے پچھو کڑ وچ بیان اوہ کوی ای کر سکدا اے جس نوں اتہاس دی بھرنویں جانکاری ہووے تے نال اوہ شاعری دے فن اتے تگڑی پکڑ وی رکھدا ہووے ۔کھاروی ہوری ایس پکھ توں بہوں بھاگ شالی ہن کہ اوہ کیول اتہاس دی بھر پور جانکاری ای نہیں رکھدے سگوں ایہناں واقعات نوں شعراں وچ بیان کرن دی جاچ وی رکھدے نیں ۔اوہناں اسلامی اتہاس ،جگت اتہاس ، پنجاب اتہاس تے ایس دھرتی دیاں پریم کتھاواں نوں وی شعراں وچ بیان کیتا اے ۔کجھ مثالاں انج نیں ۔

اسلامی اتہاس وچ حضرت ابراہیم ؑ  نوں اگ وچ سٹن والے واقعہ نو ںشاعری وچ رج کے بیان کیتا اے ۔نمرود بھانویں آ پؑ نوں اگ وچ سٹ دتا پر اوہ ایہہ گل بھل گیا کہ مارن والے نالوں بچاون والا وڈی شکتی دا مالک اے ۔

 

ابراہیمیؑ چخا دے اندر ٹھنڈے ہو کے بھخدے نیں

اوئے نمرود نوں خلقن ہاریا، ویکھ احسان عذاباں دے

 

(۱)

امر حیاتی لئی ربی آزمائش اتے پورا اترنا مڈھلی شرط اے ۔کیوں جے رب اپنے نیک بندیاں دی آزمائش ضرور کر دا اے ۔ایس لئی کہ اوہناں وچوں خامیاں نوں دور کیتا جاوے ۔ اوہناں دے رب اتے ایمان نوں تگڑا بنایا جاوے تے اوہناں دے ظرف تے قوتِ برداشت دا امتحان لیا جاوے ۔جو منکھ ربی آزمائش وچ پورا اتردا اے ۔سقراط تے حضرت ابراہیم ؑ وانگوں امر ہو جاندا اے ۔

 

زہر توں سقراط لبھا اگ چوں ملیا خلیلؑ

مرگ اندر زندگی کیویں سموئی ویکھ لے

 

(۲)

اسلامی اتہاس وچ حضرت اسماعیلؑ دی قربانی ،پیاس تے اڈیاں رگڑن پاروں چالو ہوون والے زم زم کھوہ دا بہوں ذکر ملدا اے ۔ایسے طرح حضرت امام حسینؑ تے اوہناں دے پریوار دی قربانی دا ذکر وی ملدا اے ۔آکھدے نیں کہ اک پاسے حضرت اسماعیلؑ دی پیاس نوں بجھاون کارن رب نے اڈیاں رگڑن والی تھاں اتے چشمہ جاری کر دتا تے دوجے پاسے فرات کنڈے پانی ہوون دے باوجود حضرت امام حسین ؑ تے اوہناں دا پریوار پیاسا رہیا ۔

 

اک نے اڈی رگڑی زم زم حاضر سی

لعل کسے دے ریتاں اتے سڑ دے رہے

 

(۳)

حضرت موسیؑ نے ڈٹ کے فرعون دے جبر دا مقابلہ کیتا ۔ایہہ اوہناں دی قائم کیتی ریت دا اثر اے کہ اج وی جدوں کسے راجے دا وطیرہ فرعون ورگا ہوندا اے تاں کوئی بہادر منکھ ہک تان کے اوہدے موہرے کھڑا ہو جاندا اے ۔

 

ایسے توں ہن تیک ایہ جذبہ زندہ اے

ہر فرعون دے اگے موسیٰ اڑ دے رہے

 

(۴)

رب دے گھر تے کافراں ے حملے نوں قرآن وچ بیان کیتا گیا اے ۔رب نے اپنے گھر دی راکھی آپو ں کیتی۔اوس ابا بیلاں نوں گھلیا جنہاں طاقت دے نشے وچ چور کافراں اتے پتھر ورسائے تے اوہناں نوں رہندی دنیا تائیں عبرت دا نشاں بنا دتا ۔ایہہ کم اج وچ دشمنان ِ اسلام کر رہے نیں ۔اوہ ایہہ گل بھل بیٹھے نیں کہ رب دی ذات ہمیش رہن والی اے ۔اوس نوں دنیا دی کوئی طاقت نہیں مٹا سکدی ۔

 

ہو رہے نیں سچ تے حلے تے ہندے آئے نیں

پر ابابیلاں دے ساہویں کون کعبہ ڈھاون گئے؟

 

(۵)

منصور تے انا الحق دا نعرہ ماریا تے جھوٹے مفتیاں اوس نوں پھاہے لا ہ دتا۔اوہ ایہہ گل بھل گئے کہ حق گل نوں کدے وی مکایا یا دبایا نہیں جا سکدا ۔حق گل نوں اوہو منکھ بیان نہیں کر دا جس نوں جان پیاری ہووے ۔جو منکھ اپنے ازلی محبوب دے درشن پاون لئی موت قبول کر دا اے تاں اوہ منصور وانگوں امر حیاتی پا لیندے نیں ۔

 

کتے جے سولیوں ڈر کے لکاوندا سچ نوں اوہو

او جھوٹھے مفتیو! دسو کہ ناں منصور دا رہندا

 

(۶)

برصغیر تے عراق دے اتہاس وچ جنی تباہی ہلاکو تے نادر شاہ نے کیتی اوس دی اتہاس وچ مثال لبھنی اوکھی اے ۔ایس لئی ساڈے سیانے نے آکھیا

 

کھاہدا پیتا لائحے دا

باقی نادر شاہے دا

 

(۷)

آکھدے نیں بغداد تے دلی علم و حکمت تے وپار پاروں پوری دنیا وچ اچی تھاں رکھدے سن ۔پر دربار دی کھڑبا کھڑبی پاروں ایہہ دونویں شہر بربادی دا شکار ہوئے ۔

 

کیس ہلاکو نادر شاہ نوں میں الزام دیاں گا

دلی بغداد دی حالت جیویں دلی لٹی ہووے

 

(۸)

مغل راج وچ راجکمار سلیم تے نوکرانی انار کلی دی پریت کتھا واپری ۔ایہہ پیار آرتھک وتھ پاروں سمپورن نہ ہو سکیا ۔ایہہ پریت کہانی اج وی کئی روپاں وچ ساڈے سماج اندرموجود اے ۔اج وی آرتھک پکھوں ماڑے پیار کر ن والیاں دے پیار نوں آرتھک وتھ دی بلی چڑھا دتا جا ندا اے ۔

 

دنیا جانے اک سلیم انارکلی دا ہویا نہیں

اگوں وی کئی ہور کنیزاں کندھ چنیندیاں رہن گیاں

 

(۹)

سلطان ہوراں دیاں غزلاں وچ رومانوں پکھ وی اگھڑواں ملدا اے ۔اوہناں نے پہلاں محبوب دا سراپا بیان کیتا ۔فیر پیار دا اظہار کیتا تے آخر وچ جدائی دی حالت تے ایس دے عاشق اتے پین والے اثرات نوں بیان کیتا اے ۔آکھدے نیںکہ میرے محبوب دیاں نیناں نوں کجل ہور سوہنا بنا ندا اے ۔

 

کجل بھنے نیناں تیری صورت ہور شنگاری سی

یاں دنیا دے خالق وڈے آزر دی فنکاری سی

 

(۱۰)

میرے محبوب دے بلھ بہوں سوہنے نیں ۔میں ایہناں دی خوبصورتی بارے سوچدا رہنا آں ۔

 

تیرے بلھاں دی مئے ہے ارغوانی سوچدا رہناں

سنے میری تریہہ نہ لن ترانی سوچدا رہناں

 

(۱۱)

محبوب دا روپ جادو وانگ سر چڑھ کے بولدا اے ۔اوس دیاں زلفاں پھنیر سپ بنیاں ہویاں نیں ۔

 

جے نہ جادو روپ ترے دا سر تے چڑھ کے بولے

میں وی تیریاں زلفاں دے ایہ پھنئیر لیکے ہون

 

(۱۲)

اے میرے محبوب تیرے باجھ جگ تے میری حیاتی وچ کوئی رونق نہیں تیرے بغیر بہاراں وی خزاں جایدیاں ہن۔

 

تیرے باجھ کوئی وی رونق رونق نہیں

ہوویں تے پھر ہین بہار خزاواں دی

 

(۱۳)

میں شہر وچ آ کے بہت سہپن تکیا۔پرپنڈ دے کچے گھر دی باری وچ کھلون والا چہر ہ کسے پل وی وسردا نہیں ۔

 

مونا لیزا دی مسکان وی شہراں دے وچ ویکھی پر

وسر دا نہیں منظر اوہو کچے گھر دی باری دا

 

(۱۴)

اینی محبت دے باوجود ہجر ہڈیں رچدا اے ۔جدائی ہاڑ دے لشکدے سورج وانگ سر یر ساڑ دی اے تے اکھاں ساون وچ وسن والے بدلاں ہار وسدیاں نیں ۔

 

خورے کد تک ہاڑ دے سورج وانگ فراقاں چبھناں ایں

خورے کد تک ساون اکھاں دریا بن کے ویہن گیاں

 

(۱۵)

جدوں دا یار وچھڑیا اے نیندر میتھوں رس گئی اے تے دل کونجاں ہار کرلائوندا اے۔

 

یار جدوں دا غصے ہویا نیندر وچھڑ گئی

کونجاں وانگوں ہاں کرلائوندے سفنے نوں

 

(۱۶)

تیرے باجھ مینوں ساہ رکے جایدے ہن تیری اڈیک وچ شام ہو گئی اے ۔اکھاں تینوں ویکھن لئی بے قرار نیں ۔توں میرے لئی بہوں خاص ایں ۔

ساہ دا پہیا جام وے ماہی

 

شام چ پے گئی شام وے ماہی

 

اکھاں تیرے حج لئی بدھا

 

نیندر دا احرام وے ماہی

 

ترے تصور باجھ خطا اے

 

لکھ رکوع قیام وے ماہی

 

تیرے منکر ساک نہ مناں

 

دوروں ست سلام وے ماہی

(۱۷)

تیرے باجھ میرا جینا ای نہیں مرنا وی اوکھا اے ۔تیرے فراق وچ پیڑ برداشت توں باہر اے ۔تیری یاد نوں بھلایا نہ جا سکیا۔جدائی نے میرا رنگ پیلا کر دتا اے ۔

جیون پایا بھار وے ماہی

 

مرنا اے دشوار وے ماہی

 

تیرے باجھ نیں سر توں اچے

 

درداں دے انبار وے ماہی

 

نکھڑ گئے نیں سکے سنگی

 

بھلے ہوئے آں ڈار وے ماہی

 

تیری یاد وسار نہ ہوئی

 

ہویا رنگ وسار وے ماہی

(۱۸)

سلطان کھاروی اک کرتی منکھ اے ۔اوہ آرتھک وتھ نوں رج کے ننددااے۔اوہ دھن دے کانی ونڈدے خلاف اے ۔اوہ جتھے وی ناانصافی تکدا اے ۔اوہدا لہو جوش مار دا اے تے اوہ انقلاب دی گل کر دا اے۔اوہ منکھاں نوں ناانصافی بارے دس دا وی اے تے اوہناں نوں جاگروپ وی کردا اے ۔انھی عقیدت دے خلاف اوس دی للکار سنو۔   

بندے ننگم ننگے پھر دے

 

قبریں پین اچھاڑ اوئے جاگو

(۱۹)

سلطان کھاروی اک وڈے نفسیات دان وی نیں ۔اوہناں منکھی وطیرے نوں دوجے بندیاں توں نیڑے ہو کے ویکھیا ۔لوکائی دی سوچ نوں معاشرتی پچھوکڑ وچ بیان کر دے نیں۔ اج دا منکھ ذاتی مفاد وچ انھا ہو کے منکھتا دا حق وی مارریہا اے تے لوکائی دے دل وی دکھا رہیا اے پر سجدے وی ڈھیر کر دا اے ۔

 

دسو ایہ سلطان توں بندے راضی نہیں

کیہ اوہ سجدے کردائے رب مناون نوں

 

(۲۰)

اج دا منکھ بے عملی تے ہڈ حرامی دا شکار ہو کے رہ گیا اے ۔کجھ وی کر کے راضی نہیں ۔ لمیاں لمیاں گلاں کرے گا۔

 

بے عملے اوہ ہتھیں تے کجھ کر کے راضی نہیں

ہسڑ دے وچ گلاں کر دے جو برسات دیاں

 

(۲۱)

ماں نوں رب دا دوجا روپ آ کھیا جاندا اے ۔جگت بھر دے ساہت وچ ایس وشے اتے برملے وچار پڑھن نوں ملدے نیں ۔ماں ہر ویلے بالاں لئی دعاواں کر دی رہندی اے ۔ایس پاروں اوہناں نوں کدے وی اوکھت بھوگنی نہیں پیندی۔

 

ماں دی مہر محبت رہی ہر اوکھی تھاں

میرے نال دعاواں سی پرچھاواں سی

 

(۲۲)

حضرت موسیؑ جدوں رب نال گل بات کرن جاندے سن تاں آپؑ دی ماں دعاواں کر دی سی ۔انج جاپدا اے کہ آپ ؑ ماں دیاں دعاواں دے صدقے ای طور دے جلوے دا آنند مان دے سن۔جے کر ماواں زندہ رہن تاں اوہدیاں دعاواں ہر ویلے نال رہندیاں نیں ۔

 

موسیٰ ورگے طور دے جلوے مانن پئے

ماواں ہون تے رہندیاں نال دعاواں وی

 

(۲۳)

تشبیہ تے استعارہ کوتا دیاں اوہ ٹومباں ہن جس نال کوی اپنی کوتا شنگارے نیں ۔ایس گن توں ساہنوں کوی دی دھرتی تے وسوں نال جڑت دا پتہ لگدا اے ۔کیوں جے بہتے کوی مبالغہ آرائی توں کم لیندے نیں تے پڑھن والا پریشان ہو جاندا اے ۔کھاروی ہوراں بہت خوبصورت تشبیہاں دی ورتوں کوتا اندر کیتی اے ۔آکھدے نیں کہ اج دا منکھ اپنی رچنا دے مقصد نوں انج بھلا بیٹھا اے جیویں بیلے وچ گاواں پھر دیاں ہوون۔

بھالن نکلے چھاواں ماہی

 

وسر گئے سرناواں ماہی

 

بند مقصد بھلے پھر دے

 

جیویں بیلے وچ گاواں ماہی

(۲۴)

ویلے نے میرا بہوں برا حال کیتا اے۔جیویں کربلا دے میدان وچ ویلے نے حسینؑ نال کیتا سی ۔

 

ویلے حال اوہ کیتا جیویں

کربلا وچ حسینؑ دے ماہی

 

(۲۵)

جیویں دن رات آندے نیں ایویں ای بندے اتے عروج و زوال وی آندا اے ۔

 

بندے نوں ازمائون دے ڈھنگ طریقے نیں

آوندا جاندا روز عروج زوال رہوے

 

(۲۶)

ماڑا بندہ بھانویں ڈھیر خوبیاں دا مالک ہووے اوس دی کوئی قدر نہیں کردا ۔کھاروی ہوراں دی ایہہ تشبیہ پڑھو۔

 

ماڑا بندا دنیا تے

جتی وچ پتاوا جی

 

(۲۷)

لنگھ رہی حیاتی نوں چرخے دی پونی نال روایتی تشبیہہ دتی اے ۔

 

چھلی وانگوں کت رہیا واں عمراں دے بانے نوں

خورے کدن تیک حیاتی تیرا چت اٹیرے دی

 

(۲۸)

سلطان کھاروی ہوراں کول ویشال شبداں دا بھنڈار وی اے ۔اوہ اپنی مرضی نال شبداں دا ورتارا کر دے نیں ۔اکو شبد دے اکو شعر وچ وکھو وکھ معنیاں وچ ورتوں دیا ں ایہہ مثالاں پڑھو۔

 

عشق دے پیچے دا پیچا ایسراں اے پچدا

پیچ ہوندی جاپدی دانائی افلاطون دی

 

(۲۹)

۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

 

بس اک تیری شام اے جہڑی شام نہ آوے شاماں نوں

سورج پکا وعدے دا ازمائونا روز سویرے میں

 

(۳۰)

۔۔۔۔۔۔۔۔۔

تیری یاد وسار نہ ہوئی

 

ہویا رنگ وسار وے ماہی

 

واہ تیرے اقرار دا کلمہ

 

پہلا لفظ انکار وے ماہی

(۳۱)

۔۔۔۔۔۔۔۔

کہیدا رعب جمال وے ماہی

 

سارا سخن کمال وے ماہی

 

لکھیا ہر سلطان دے بھاگیں

 

اک سلطان زوال وے ماہی

(۳۲)

جدوں سماجک کوہجاں نوںشبداں راہیں دسنا اوکھا ہوجاوے تاں کوی علامتاں دی ورتوں کر دے نیں ۔اوہ ایہناں کوہجاں نوں وکھو وکھ علامتاں راہیں بیان کر دے نیں ۔پنجابی شاعری وچ علامتی نظام دا مڈھ شاہ حسین دی شاعری تو ںبجھا وکھالی دیندا اے ۔ایہہ علامتی نظام ہن اک سنگھنے رکھ دا روپ دھار چکیا اے ۔اجوکے سمے دے کوی روایتی علامتاں توں وکھ کجھ نویاں علامتاں نوں وی کوتا وچ ورتدے وکھالی دیندے نیں ۔نویاں کویاں وچ منیر نیازی، احمد راہی تے شریف کنجاہی سرکڈھویں کویاں وچوں نیں ۔سلطان کھاروی ہوراں وی اپنا علامتی نظام گھڑن دا جتن کیتا اے ۔اوہناں اپنی کوتا وچ چڑیاں ،کاواں تے بلاواں نوں علامت وجھوں ورتیا اے ۔مثالاں کجھ انج نیں ۔

 

ہولا ہو کے ٹر جاں جیکر مر کے جان چھڑا لاں میں

چنبڑیاں جو دکھ بلاواں ایہ کیہ مگروں لہن گیاں

 

(۳۳)

۔۔۔۔۔۔۔۔۔

 

چڑیاں وانگوں تھاں تھاں لکدا پھرنا واں

میں وی کاواں دا ہمسایہ لگنا واں

 

(۳۴)

سلطان کھاروی دی جڑت رہتل نال گوہڑی اے ۔ایس لئی اوہناں کئی اکھان اپنی کوتا وچ بیان کیتے نیں اک مثال انج اے ۔

 

جاں غریباں روزے رکھے دن تے لمے ہو گئے پر

جو ملیا وی سر گھی کھادی صبراں نال افطاری سی

 

(۳۵)

مکدی گل ایہہ کہ سلطان کھاروی دی شاعری سماج تے منکھ دی سوچ وی شاعری اے۔ اوہناں جتھے منکھی نفسیات نوں بیان کیتا اے اوتھے اجوکے سمے دے سماجی ،معاشی ، معاشرتی تے مذہبی مسئلیاں نوں وی بیان کیتا اے ۔آپ دی شاعری وچ رومانوی پکھ دے نال اصلاحی پکھ وی موجود اے ۔زندہ جذبیاں دا چترن کر کے سلطان کھاروی لکھن والے کویاں دی موہرلی صف وچ آ گئے نیں ۔

٭٭٭٭٭٭٭

 

حوالہ جات

1۔            کرلاپ ، سلطان کھاروی، لاہور، ادارہ پنجابی زبان تے ثقافت،1999، ص 19

2۔            اوہو، ص 45

3۔            پونیاں، سلطان کھاروی، لاہور، گلشنِ ادب ، ۶ خیبر پارک سنت نگر 2017، ص84

4۔            اوہو، ص84

5۔            ولگن، سلطان کھاروی، لاہور، ادارہ پنجابی زبان تے ثقافت، 2021ئ، ص35

6۔            کرلاپ، سلطان کھاروی، ص21

7۔            اوہو، ص 55

8۔اوہو،ص 112

9۔اوہو،ص124

10۔اوہو،ص74

11۔اوہو،ص36

12۔پونیاں ،سلطان کھاروی ،ص97

13۔ولگن ،سلطان کھاروی،ص52

14۔کرلاپ،سلطان کھاروی ،ص112

15۔ولگن ،سلطان کھاروی ،ص22

16۔ولگن ،سلطان کھاروی ،ص43

17۔اوہو،ص44

18۔کرلاپ،سلطان کھاروی ،ص17

19۔پونیاں،سلطان کھاروی ص81

20۔اوہو،ص87

21۔ولگن،سلطان کھاروی ،ص99

22۔پونیاں ،سلطان کھاروی ،ص97

 23۔ولگن ،سلطان کھاروی ،ص47

24۔اوہو،ص48

25۔اوہو،ص93

26۔پونیاں،سلطان کھاروی ،ص92

27۔اوہو،ص 101

28۔کرلاپ،سلطان کھاروی ،ص39

29۔اوہو،ص103

30۔ولگن،سلطان کھاروی ،ص44

31۔اوہو،ص2

32کرلاپ،سلطان کھاروی ،ص112

33۔پونیاں ،سلطان کھاروی ،ص86

34۔کرلاپ،سلطان کھاروی ،ص 124

٭٭٭٭٭