کاغان وادی دا اتہاس

                ہزارہ دا اتہاس بہوں پرانا اے ۔ایتھوں دے وسوں دا اسمبھندھ پتھر دو رنال جا رلدا اے ۔ ایس دا پرانا ناں ’’عروسہ ‘‘اے جس توں اکھر’’ اورش ‘‘بنیا اے ۔ہندوستانی تاریخ مہا بھارت 301ء قبل مسیح وچ ایس داناں ’اراگا ‘‘''URAGA''ؒلکھیا ہویا اے ۔جس دے ارتھ جھیل دے ہن (۱)321ء ق م وچ ایس دا الحاق ٹیکسلا نال ہویا تے 326ق م وچ سکند ر اعظم نے ایس علاقے تے حملہ کیتا تے فتح کر کے ایس نوں پونچھ دے راجا ابھیسار دے حوالے کر دتا تے(2) ایس علاقے نوں ’’ابھسیار‘‘آکھیا جاون لگ پیا ۔329(3)ق م وچ ایس علاقے تے موریہ خاندان دا قبضہ ہو یا تے چندر گپت موریہ دے راج وچ ’’سنئہ گپتا ‘‘دا آغاز ہو یا ۔چند گپت دے مگروں ہند وسر راجہ بنیا تے بندو سر دی موت پچھوں اشوک اعظم راج گدی اتے بیٹھیا ۔اوس سمے ٹیکسلا ایس علاقے دی راج دھانی سی ۔اشوک اعظم نے اپنے حکم پتھراں اتے لکھوائے جو اج وی مانسہرہ دے بٹ پل تے بریٹری علاقے وچ ویکھے جا سکدے نیں ۔ہندو بریٹری پہاڑی اتے شیوا دی پوجا لئی جاندے سن (4)اشوک دے مگروں سیتھین نے ایس علاقے اتے راج کیتا تے ایہناں توں پچھوں ساکا خاندان دی حکومت قائم ہوئی ۔

                484ء وچ راجہ رسالو نے ہزارہ اتے قبضہ کیتا ۔راجہ رسالو راجہ سالباسن دا پتر سی تے ساکا خاندان نال تعلق رکھدا سی (5)اوہ شکار کرن ہزارہ آندا رہندا سی ۔ایہہ اوس ویلے ٹیکسلا راج دا حصہ سی ۔سری کپ نے اک وار راجہ رسالو دے بہوں سارے بندیاں نوں بندی بنا لیا ۔اوہ راجہ رسالونوں وی بندی بنا نا چاہندا سی ۔راجہ رسالو تے راجہ سری کپ وچ شطرنج دا مقابلہ ہو یا ۔جس وچ سر ی کپ ہا ر گیا تے راجہ رسالو نے ہزارہ اتے قبضہ کر کے اوہدی دھی شہزادی کوکلاں نال ویاہ کر لیا۔ایس توں مگروں راجہ رسالونے راجہ ہوڈی نال یدھ کیتا ۔جس وچ راجہ ہو ڈی نوں ہا ر ہوئی ۔اوہ یدھ دے میدان وچ ماریا گیا۔ اوس دا راج اٹک توں سوات ہو گیا ۔راجہ ہوڈی دے انگ ساکاں نے را جہ رسالونوں قتل کر دتا تے انج راجہ رسالو ہزارہ دا ہیرو بن گیا ۔لوکاں ہیرو وجھوں اوس نوں مانتا دینا شروع کیتی ۔اج دے انتی ولے سمے وچ وی سیالاں دیاں لمیاں راتاں وچ لوک اپنے بالاں نوں راجہ رسالو دے بہادری دے قصے سناندے نیں (6)اوس دے ناں اتے سربن پہاڑ وچ اک غار وی اے ۔راجہ رسالو بڑا بہادر تے تگڑا تیر چلاون والا سی ۔

                700وچ مشہور چینی سیاح ہون سانگHIUN TSANGبرصغیر آ یا (7)اوس ویلے ایہہ علاقہ کشمیر راج دا اک حصہ سی ۔ایس دا ناںدلاشی تے راج دھانی مانگی سی ۔ (7)

ٍٍ          1000ء وچ دوجا چینی سیاح کلہانہ ایس علاقے وچ آ یا ۔اوس نے اپنی پندھ ورتی وچ ایس علاقے دا ناں درش لکھیا اے ۔اوہ لکھد ا اے کہ 1063ء تو ں 1089ء تائیں کشمیر دا راجہ کلاہ شاہ ایس علاقے اتے راج کر دا سی ۔ایس تو ں بعد ایس علاقے اتے ہندوستانی راج قائم ہو یا ۔راجہ جے پال بہت مشہور راجہ سی ۔محمود غزنوی نے ایس نوں شکست دے کے ایس دے راج نوں ختم کیتا (8)ہندوستانی راج دے خاتمے مگروں کشمیریاں نے کیلاش دی قیادت وچ ایس علاقے اتے قبضہ کیتا ۔اوہ1123ء تائیں ایس علاقے اتے راج کر دے رہے ۔فیر شاہ سوسالا نے راج کیتا ۔محمود غزنوی دی موت مگروں کشمیریاں مڑ ایس علاقے اتے قبضہ کر لیا (9)              

                1186ء تائیں غزنوی خاندان دے راج مگروں غوری خاندان دا راج شرو ع ہو یا جو 1206ء تائیں جاری ریہا ۔1206ء توں 1209ء تک خاندان ِ غلاماں نے حکومت کیتی ۔1290ء توں 1320ء تائیں خلجی خاندان دا راج رہیا تے ایس دے پچھوں تغلق خاندان نے حکومت کیتی(10)۔1399ء وچ تیمور نے ہندوستان اتے حملہ کیتا ۔کابل پرتن توں پہلاں اوس ہزارہ جو کشمیر دا راہ سی اوس دی راکھی لئی کجھ سپاہی مقرر کیتے ۔ایسے دوران سلماناں ہندواں اُتے فتح حاصل کیتی تے ہزارہ کابل دا حصہ بن گیا تے ایہہ علاقہ ہزارہ قاریق دے ناں توں مشہور ہویا ۔خاندان سادات دا راج 1414توں1450تائیں ریہا ۔سلطان شہاب الدین1472ء وچ کابل توں ایتھے آیا تے اوس نے ہزارہ وچ پکھی سرکار دے ناں نال سر کار بنائی ۔اوس دی راج دھانی گلی باغ (بفہ)سی (11)سلطان شہاب الدین دی وفات مگروں اوس دا پتر دریا خان فقیر الدین دا لقب اختیار کر کے حکمران بن گیا ۔ایس دے راج وچ سلطان ظہیر الدین بابر نے ہندوستان اُتے حملہ کیتا ۔بابر نے مغل راج دی نیہہ رکھی ۔ایس دا راج 1526ء توں1530ء تائیں رہیا ۔پکھلی وچ سلطان فقیر الدین مگروں عبداﷲ خان سلطان غیاث الدین دا لقب اختیار کر کے حاکم پکھلی بنیا ۔1556ء وچ سلطان غیاث الدین دا وڈا پتر محمود حاکم پکھلی بنیا ۔ایس دی موت مگروں ایس دا پتر سلطان حسین خان پکھلی دا راجہ بنیا (12)۔بابر توں بعد ہمایوں تے اکبر مغل بادشاہ بنے ۔اک وار جدوں اکبر کشمیر جا رہیا سی تاں سلطان پکھلی حسین خان نے اوس دی راہ ڈکی ۔اوس نوں شکایت سی کہ مغل ساڈے معاملیاں وچ مداخلت کر دے نیں ۔مغلاں ایس بغاوت نوں ختم کیتا ۔حسین خان دے معافی منگن تے اوس نوں ایہہ علاقہ موڑ دتا گیا (13)۔اکبر توں بعد جہانگیر (1626,1605)راج گدی اتے بیٹھیا ۔’’تزک جہانگیری ‘‘وچ ایس علاقے دا ناں ’’پکھل سرکار ‘‘لکھیا ہو یا اے (14)۔1619ء وچ جدوں جہانگیر کشمیر جا رہیا سی تاں اوس حسین خان دے گھر قیام کیتا سی ،پکھلی دے معنے پانی دی مشک دے نیں ۔(15)

                شاہ جہان (1626,1658)نے بر صغیر اتے راج کیتا ۔ایس توں مگروں جہانگیر (1658,1707)دی حکومت رہی ۔سلطان پکھلی سلطان حسین خان 1623ء وچ جہانگیر راج وچ فوت ہو گیا جہانگیر نے اوس دے پتر شاد مان خا ن نوں راج گدی دے دتی شاد مان خان دے آکاش چلا نا پچھوں سلطان محمود خورد حاکم پکھی بنیا ۔(16)

                جہانگیر مگرو ں اورنگزیب عالمگیر راج گدی اتے بیٹھیا ۔اوس ویلے سلطان محمود خورد حاکم پکھلی سی ۔ایسے سلطان نے سید جلال بابا نوں اپنا جوائی بنا لیا تے بھوگڑ منگ دا علاقہ اوس نوں دے دتا ۔سلطان محمود تے سید جلال بابا وچکار اختلاف ودھے تاں 1713ء وچ سواتیاں نے سید جلال بابا دی نگرانی وچ پکھلی اتے حملہ کر کے گلی باغ اُتے قبضہ کر لیا ۔سلطان محمود خورد نوں ایتھوں کڈھن مگروں پکھلی اتے سواتیاں دا قبضہ ہو یا تے انج بھوگڑ منگ تے کا غان دا علاقہ سید جلال بابا دے حصے وچ آ گیا ۔

                1737ء وچ احمد شاہ دورانی نے ہزارہ اتے حملہ کیتا تے 1754ء تائیں ایس علاقے اتے راج کیتا (17)۔احمد شاہ دورانی نے نواب آف امب تے نواب آف گڑھی حبیب اﷲ راہیں ایس سارے علاقے نوں اپنے کنٹرول وچ رکھیا (18)۔سعادت خان سواتی (1762,1780)تائیں حاکم پکھلی رہیا ۔ایس دے مگروں اوس دا پتر علی خان حاکم بنیا تے ایس دے مگروں اوس دا بھرا نجیب اﷲ حاکم پکھلی رہیا ۔ایہہ جنگ مانگل وچ سکھاں ہتھوں شہید ہویا تاں خان دی پگ اس دے نکے پتر ہیبت خان دے سر رکھی گئی تے حبیب اﷲ خان نوں ایس راج دا مکھی متھیا گیا ۔ایس دا راج سکھ راج دے شروع دے کجھ ورھے رہیا ۔ایس نے سردار ہری سنگھ نوں بھیڑی ہار دتی ۔ہیبت خان نے جوان ہوون تے راج گدی سنبھالی تے ایس دی موت مگرروں ایس دا چاچا حبیب اﷲ حاکم پکھلی بنیا (19)۔

                سکھاں نیں 1818-1849ء تائیں ہزارہ اُتے راج کیتا ۔1823-1849ء تائیں ہری پور ہزارہ دا صدر مقام رہیا ۔1831ء وچ سکھاں دا بالا کوٹ وچ سید احمد شہید نال مقابلہ ہو یا ۔1845ء وچ سکھ سر کار آپسی پھٹ کارن کمزور ہو نا شروع ہوئی ۔1846ء وچ سکھاں تے انگریزاں وچکار پہلی لڑائی ہوئی (20)۔19مارچ1846ء وچ سکھ سرکار تے انگریز اں وچ صلح ہوئی ۔

                ہزارہ تے کشمیر 75لکھ نانک شاہی روپے بدلے گلاب سنگھ نوں ویچ دتا گیا ۔ہزارہ دے لوکاں نے ایس دی رج کے مخالفت کیتی ۔ گلاب سنگھ نے حالات نوں کنٹرول کرن دا جتن کیتا پر کامیاب نہ ہو سکیا ۔1847وچ گلاب سنگھ نے لاہور دربار وچ عرضی دتی کہ ہزراہ دا علاقہ واپس لے کے جموں تے کشمیر دا علاقہ اوس نوں دے دتا جاوے ۔1849ء وچ ہزارہ انگریزاں دے قبضے ہیٹھ آ گیا ۔مارچ1849ء وچ جیمز ایبٹ انگریز سرکار دا پہلا ڈپٹی کمشنر بنیا ۔اوس ویلے ہزارہ دیاں دو تحصیلاں مانسہرہ تے ہری پور سی جیمز ابیٹ نے ہزارہ دا صدر مقام ہر ی پور توں ختم کر کے ایبٹ آباد منتقل کر دتا ۔

                1852ء وچ سر ابیٹ نوں اطلاع ملی کہ کا غان دے سادات مجاہدین نال مل کے بغاوت دی تیاری کر رہے نیں تے نال ڈھونڈ قوم نوں وی اپنے نال ملا رہے نیں ۔ایس لئی سر ایبٹ نے ضامن شاہ رئیس سادات دا وڈیرا بندی بنا کے ہر ی پور جیل وچ ڈک دتا ۔کجھ دیہاڑیاں مگروں سید ضامن شاہ انگریز توں اجازت توں بنا ں ای ہر پور توں کاغان چلا گیا ۔جس نوں آپوں سر ایبٹ نے جا کے پھڑیا ۔جدوں ایہہ معاملہ اچ پدھری کارج کاری جتھے بندی (مجلس منتظم )لاہور نوں آپوں گھڑیا جا پیا تے سر ایبٹ دا ایہہ کارا آپ ہدرا جا پیا تاں انگریز سرکارنوں سید ضامن شاہ نوں چھڈ نا پیا ۔جدوں پہلی وار انگریزاں ضامن شاہ نوں بندی بنایا سی اوس سمے ای سادات تے انگریزاں وچ دشمنی پے گئی سی ۔جو ایس توں پچھوں واپرن والیاں گھٹنا واں پاروں ڈونگھی ہوندی گئی ۔دوجی گھٹنا ایہہ واپری کہ سید ضامن شاہ دا پتر جو ابیٹ کول سی اوہ وی بناں اجازت کاغان پرت گیا ۔کمشنر میکسن جو اوسے سمے ہزارہ وچ موجود سی اوس نے پیو تے پتر نوں حاضر ی دا حکم دتا پر دونویں پیو پتر ایس حکم توں نابر رہے ۔جس پاروں مجبوراََ انگریز سرکار نوں چھ توپا ں تے کجھ لیوی دے سپاہی کاغان اُتے حملہ کرن لئی گھلنے پئے ۔سر ابیٹ کجھ سپاہیاں دے نال بالا کوٹ دے رستے لیفٹینٹ پیرسPEARSEکشمیر دے دریاں والے رستے توں کاغان اُتے حملہ آور ہوئے ۔لیوی دا اک دستہ وادی بھوگڑ منگ دے رستے موسی دا مصلہ پہاڑ توں ہوندا ہویا حملہ آور ہو یا ۔سیداں اگوں کسے طرح دی وی مزاحمت نہ کیتی تے انگریز راج نوں پروان کر لیا پر انگریزاں سادات نوں اگلے حکماں تائیں پکھلی توں دیس نکالا کر دتا ۔کاغان دی ایہہ گھٹنا سر ایبٹ دی ایتھوں بدلی دا کارن وی بنی ۔

                سر ابیٹ تے کمشنر میکسن وچکار کاغان وچ کارج کاری (تفریری )چوکی پٹھاون والے معاملے تے اختلاف پیدا ہو گیا ۔ابیٹ ایہہ چوکی قائم کر نا چاہندا سی پر کمشنر دا خیال سی کہ اجیہے پچھڑے (پس ماندہ )تے دوردر اڈے علاقے وچ چوکی اوس علاقے دے پربند ھ وچ کوئی خاص کردار نئیں نبھا سکدی ۔گل ایس معاملے تے ہور ودھی تے سر ابیٹ دا وطیرہ سر کاری رپوٹاں وچ نا مناسب ہو گیا ۔آخر کمشنر سے وچار نال (مجلس منتظم) لاہور نے ہاں کر دے ہوئے ۔ایبٹ آ باد نوں ہزارہ توں تبدیل کرن دا حکم نامہ جاری کر دتا گیا ۔بھانویں کہ سر ایبٹ نوں ہزارہ چھڈنا چنگا نہیں سی لگدا پر اوس سرکاری حکم منن وچ تھوڑی جیہی وی ڈھیل نہ کیتی (20)۔

                1853وچ سر ایبٹ دی بدل پچھوں میجر ایڈ ورڈ ڈپٹی کمشنر بن کے آ یا ۔ (23)۔ اوس نے سب تو ں پہلا کم ایہہ کیتا کہ میدان رش دے جنوب ولے اک فوجی چھائونی قائم کیتی تے اوس دا ناں ابیٹ آباد رکھیا ۔1855ء وچ سادات نوں کاغان پرتن دی اجازت مل گئی 1874ء وچ ابیٹ آباد نوں تحصیل دا درجہ دے دتا گیا تے انج ہزارہ دیاں تن تحصیلاں ہری پور ،مانسہرہ تے ابیٹ آباد ہو گئیاں ۔

                1857ء وچ جنگِ آزادی شروع ہوئی ۔ایسے سال پلٹن نمبر 55مردان دے سپاہیاں بغاوت کتی تے سوات ول بھج گئے ۔جدوں سواتیاں نے اپنی دھرتی اتے ایہناں دے پیر نہ لگن دتے تاں ایہناں نے ہزارہ تے کشمیر جان دا فیصلہ کیتا ۔۔جون 1857ء وج میجر بیچر نوں اطلاع ملی کہ چھ سو دے لگ بھگ مجاہد سرحد پار کر کے علاقہ الائی وچ جمع ہوئے نیں تے اوہناں دے کول گولہ بارود تے تلواراں تے چھریدار بندوقاں وی ہن تے اخوند سوات دے معتبر آدمی بدرقہ وجھوں اوہناں دے نال نیں ۔راہ وچ آون والے ہر خاندان دے خان لئی اوہ اک فتویٰ وی لیا ئے نیں کہ جو شخص ایہناں مہاجراں دی مدد نہیں کر ے گا اوہ کافر ہو جاوے گا ۔

                میجر بیچر نے ترت محمد امین خان رئیس تے جاگیر دار گڑھی حبیب اﷲ جو کہ سواتیاں داوڈ ا سردار تے علاقہ کوٹش دا جاگیردار وی سی مشورے لئی سدیاتے دوجے پاس کا غان دے نمبر دار اں تے چٹ کیٹر ئیے (سفید پوشاں ) نوں حکم دتا کہ جیویں وی ہو وے مجاہداںنوں آون توں روکیا جاوے تے آپوں دوجی پلٹن دے اک جتھے تے کجھ سپاہی تے لیوی دے جواناں نال موضع ڈھوڈ یال تحصیل مانسہرہ وچ جا کے بہہ گیا جتھوں اوہ سارے رستیاں دی نگرانی کر سکدا سی ۔مجاہداں نوں جدوں ایہہ پتہ لگدا کہ کوٹش دا راہ بند کر دتاگیا اے تاں اوہناں کوہستان دے رستے کشمیر اپڑن دا فیصلہ لیا ۔میجر بیچرنے ایس بارے کاغان دے سیداں تے کوہستان دے معتبر بندیاں نوں چٹھیاں لکھیاں کہ مجاہداں نوں گرفتار کروان وچ اوس دی مدد کیتی جاوے ۔تاں سرکار تہاڈی بہت مدد کرے گی ۔ایس مگروں مجاہداں دے نکلن دے سارے رستے بند کر دتے گئے ۔جد اوہناں کسے پاسوں زندہ نکلن دی آس نہ رہی تاں اوہناں ایس اجاڑ علاقے وچوں گزرن دا فیصلہ کیتا جیہڑا کا غان وادی تے کوہستان وچکا ر واقع اے ۔جولائی دے شروع وچ دریائے کنہار پار کر کے جھیل لولو سر سے جنوب والے پاسے دو میل تے اک نالہ جو کشمیر تائیں جا ندا اے اوس وچ وڑ گئے ۔اوہ نالہ اوس سمے برف نال بھریا ہو یا سی ایس لئی ایس علاقے وچ سفر جاری رکھنا بہوں اوکھا سی ۔فیر سفر کرن والے کئی دناں دے فاقے وی سن ،تھکے ہوئے ،پتھراں اتے چلن نال پیر زخمی تے ایس پاروں چلنا بہوں اوکھا ۔آخر ہمت ہار کے تے مجبور ہو کے جھیل دودی پت نیڑے سیداں ،گوجراں تے کوہستانیاں سامنے ہتھیار سٹ دتے ۔123بندیاں ایتھے تے 43بندیاں نوں کشمیر وچوں بندی بنا کے ہزارہ گھل دتا گیا ۔ایہناں وچوں بہت سارے مجاہداں ضلع دیاں وکھو وکھ تھاواں اتے پھانسی دے دتی گئی ۔اوہ نالہ جتھے مجاہداں ہتھیار سٹے سن ہن تائیں اوہناں دے ناں اتے ’’پوربی ناڑ یاپور بیانالا‘‘موجود اے ۔ایس مگروں میجر بیچر اپنی فوج نال ایبٹ آباد چھائونی پرت آئے ۔

                اکبر ایس احمد ایس گھٹنا بارے لکھدے نیں ۔

’’مانسہرہ کے سرکش پہاڑی قبائل ہزارہ کے ڈی سی جان بیچر کے ساتھ مل کر پندرہ روز تک مانسہرہ کے علاقے میں باغیوں (مجاہدین کی پامالی اور تعاقب میں لگے رہے بالآخر تھکے ہارے بچے کھچے ایک سو بیس (120)باغی جھیل لولو سر کے چند میل جنوب میں پکڑے گئے ۔دوسروں کی عبرت کیلیے ان قیدیوں کو توپ کے دھانے پر رکھ کر اڑا دیا گیا ۔‘‘(25)

                وادی کاغان دے اند دس ہزار سات سو (10700)دی اچیائی تے بسال تھاں تے جو کٹھ نال جو دریائے کنہار وچ آ کے رلدا اے ۔ ایس قتل عام دا اکھیں ڈٹھا گواہ اے ۔ایس وچ قبائیلیاں وڈی پدھر تے مجاہداں دا قتلِ عا م کیتا (26)۔124آدمیاں نوں جھیل نیڑیوں تے 43نوں کشمیر چوں بندی بنا کے ہزاراں لیاون دا اعتراف ہزارہ گز ییئر وچ ملدا اے (27)۔کجھ ہور اتہاسک لکھتاں وچ خاص کر ’’تاریخ صوبہ سرحد‘‘وچ تیراں آدمیاں نوں شنکیاری پھاہے لاون دا ذکر ملدا ے ۔ممکن اے کہ اکبر ایس احمد نے کسے تگڑے ماخذ توں لابھ چک ایہہ گل کیتی ہووے گی کیوںجے 1857ء دی جنگ ِ آزادی جس نوں انگریزی بغاوت دا ناں دیندے سن مجاہداں ،باغیاں ،نوںں توپاں دے گولیاں نال اڈٓ دیندے سن 26نمبر پلٹن لاہور دے 150آدمیاں نوں قتل کر دتا گیا تے سینکڑیاں نوں دریا وچ دھکا دے دتا گیا ۔امرتسر وچ120آدمیاں نوں کیول ایس لئی قتل کر دتا گیا کہ جدوں اوتھوں انگریز پلٹن جا رہی سی تاں اوہناں دے منہ سڑک ول نہیں سن ۔پلٹن نمبر 55دے باغیاں نوں توپ نال اڈان دا اعتراف گز ییٹر وچ نہیں کیتا گیا ۔پر ایہہ پک اے کہ اوہناں نوں وی توپ نال ای اڈا یا گیا سی (28)۔

                جاگیراداری نظام پوری دنیا وچ پرچلت رہیا تے ہن وی کئی ملکاں وچ پر چلت اے ۔ایہہ نظام یو رپ وچ پر چلت سی ،ڈیسمنڈی مورس لکھدا اے کہ :’’یورپ وچ وی جا گیرداری نظام موجود سی ‘‘(29)برصغیر وچ مسلم راج سمے وی ایہہ نظام پر چلت رہیا تے جدوں انگریز برصغیر اتے قابض ہوئے تاں اوہناں نوں اپنی سرکار نوں پکا کرن لئی اجیہے لوکاں دی لوڑ سی جو اوہناں دی مرضی تے سدھر موجب کم کر سکن ۔جنہاں لوکاں انگریزاں دی مرضی مطابق کم توں ناہ (نہ) کیتی اوہناں نوں جا گیراں توں وانجھا کر دتا گیا تے جیہڑے انگریزاں دے وفدار بنے اونہاں نوں انعام وجھوں نویاں جا گیراں دان کیتیاں گئیاں ۔1857ء دی جنگ آزادی انگریزاں نے اپنی طاقت پاروں نئیں سگوں مقامی جاگیرداراں دے بھرویں میل ورتن پاروںجتی ۔انگریز اپنی قوم نال غداری کر ن والیا ںنوں بہت ساریاں سہولتاں تے وڈیاں جاگیراں دے کے اپنے حامی جا گیرداراں دا اک وڈا حلقہ بنا لیا سی ۔ایہناں غداراں انگریزاںنال مل کے اپنے ہتھ اپنے دیس واسیاں دے خون وچ رنگے ۔ ایناں ظلم انگریزاں جنتا اتے نئیں کیتا جناں ایہناں جاگیر داراں کیتا اے ۔ظلم دے پہاڑ توڑے تے غریب جنتا دا لہو پی کے اونہاں نوں ختم کر دتا ۔ ایہہ جاگیردار مظلوم عوام لئی راجہ گدھ ثابت ہوئے جیہناں عوام نوں ہڈیاں داپنجربنا دتا ۔

                ہزراہ وچ انگریز راج دے مڈھلے سالاں وچ زمین دا بندو بست ہویا (30)۔ترین ،گوجر ،اعوان ،ترک ،گکھڑ ،اتمان ،طاہر خیلی ، جدون ،تنول تے سادات خانداناں دے موہری جو انگریزاں دے وفادار سن جاگیر بنا دتے گئے تے ایتھوں دے وسینک ایس جاگیر داری نظام وچ پسد ے رہے (31)۔

                1919ء دی تحریک خلافت وچ ایتھوں دے وسینکاں ودھ چڑھ کے حصہ لیا ۔مانسہرہ ایس لہر وچ موہری سی ۔ایس دے کجھ پنڈاں دے لوکاں انگریز افسراں دا حکم منن توں ناہ کر دتی تے اوہناں اپنے آفسر آپوں بنا لے ۔عوام نوں دبن لئی انگریزاں مانسہرہ وچ مارشل لاء وی لاگو کیتا ۔(32)

                انگریزاں عوام نوں دباون لئی ہر حربہ ورتیا ۔جاگیرداری نظام لاگو کیتا تے مارشل لاء وی لایا ۔پر ایہہ من پرمنی حقیقت اے کہ جس قوم نوں جناں دبا یا جاوے اوہ اوناں ای ابھر دی اے ۔کوئی آگو پیدا ہو جا ندا اے جو قوم دی ڈب دی بیڑی دا ملاح ثابت ہو ندا اے ۔مولانا عبدالرحیم پو پلزئی نے 1930وچ ایس جاگیرداری نظام دے خلاف اک تحریک نوں شروع کیتا ۔اوس سمے کساناں دی حالت انج دی سی کہ اوہ اپنے اوپر ہوون والے ظلماں نوں دسدے ہوئے ڈر دے سن ۔کیوں جے اوہ انگریز تے جاگیر داراں پاروں مظلوم تے مجبور سی ۔اوہناں دا حال پچھن والا کوئی نئیں سی مولانا نے سردار عبدالرب نشتر تے ہور متراں نال مل کے ایس مظلوم ورگ لئی یدھ ارنبھیا ۔تھاں تھاں اکٹھ کر کے جنتانوں اوہناں دے حق بارے جاگروپ کروایا تے سرکار دربار اوہناں دی آگوائی کیتی ۔مولانا نوں انج کرن پاروں کئی وار انگریز کرم چار یاں ولوں ظلم دا نشانہ وی بنایا گیا پر ایس بہادر بندے دے اچے حوصلے وچ رتی برابر فرق نہ آ یا ۔سگوں عوام وچ اوہناں دی شہرت ودھن پاروں حوصلہ ودھدا گیا ۔ آپ نے غلہ ڈھیر کسان دے حقاں دی جنگ لڑی ۔جو ’’غلہ ڈھیر ‘‘دے ناںپاروں مشہور ہوئی ۔ایس جنگ وچ کئی کساناں اپنے کھسے حقاں دی پراپتی لئی اپنیاں جا ناں قربان کیتیاں ۔مولانا دے ایس یدھ کارن کیول صوبہ سرحد ای نئیں سگوں برصغیر دے دوجے صوبیاں خاص کر پنجاب دے کساناں نو ں وی بہت لابھ ہو یا ۔ہزارہ دے مظلوم کساناں مولا نا نوں چٹھیاں راہیں اپنے حقاں دی چتر کاری لئی بینتی کیتی جس نوں آپ نے قبولیا تے ہزارہ دا دورہ کیتا تے اوتھوں دے حالات ویکھ کے مو لانا ڈاڈا دکھی ہوئے کیونکہ منکھتا دی سیوا آپ فرض سمجھدے سن ۔ایس لئی ہزارہ دے مظلوم کساناں دی حالت آپ توں ویکھی نہ گئی آپ نے ایتھے وی جا گیرداری نظام خلاف یدھ شروع کیتا جس پاروں مقامی جاگیردار فکر وچ پے گئے۔

                30دسمبر1939ء وچ اک کسان اکٹھ سرائے صالح ہری پور ہزارہ وچ ہویا ۔ایس اکٹھ دی پردھانگی مولنا عبدالرحیم پوپلزئی نے کیتی تے ایس وچ ملک امیر عالم اعوان ،ملک عمر فاروق خان ،میان عبدالقیوم خان ،مولانا غلام ربانی لودھی ،کامریڈ کرتا ر چند مفتوں ،مہاشہ شیو رام تے کئی ہو ر ناں نے تقریراں کیتیاں ۔اخباری اطلاعواں موجب ایس اکٹھ وچ حاضر ین دی تعداد 25000دے نیڑے سی ۔ایہناں وچ اک وڈی تعداد وادی کاغان دے گوجراں دی سی ۔مولا نا عبدالرحیم پوپلزئی نے ایس اکٹھ وچ کساناں نوں مخاطب کر دے ہویاں آکھیا ۔

’’میرے کسان رفیقو !اس کا نتیجہ آپ نے دیکھ لیا ۔لڑائی آپ لوگوں نے کی ملک اور مذہب سے غداری ہوئی ،گناہ کا بوجھ آپ نے اپنے سر پر لیا اور جاگیریں اور انعامات خان لوگوں کو ملے ۔تمہاری قربانیوں کے صدقے وہ لوگ نواب ،سر ،راجے اور تمہاری جائیداد ،جان و مال کے مالک و آقا بنے ۔خان لوگوں نے انگریزی شہنشاہنیت کو مضبوط کر نے کے لیے تمھیں مدتوں ظلم کی چکی میں پیسا اور یہ تمام سرمایہ دا رانہ سسٹم جس نے تمہارے گوشت و پوست کو نوچ نوچ کر تم کو ہڈیوں کا ہار بنا رکھا ہے ان لوگوں کی مدد سے قائم ہے ۔‘‘(33)

                1939ء دے شرع وچ علامہ عبدالرحیم پوپلزئی نے ہزارہ دے کساناں تے مزارعیاں دے حقاں لئی آواز چکی تے ایسے سال دے اخیر وچ اوہ قانون مزارعت (دفعہ59)وچ شمال مغربی سرحدی صوبے لئی خاص ترمیم کروان وچ کامیاب ہو گئے (34)۔ایس سے بعد وی ایہہ تحریک جار ی رہی تے ایس دے لاہے وند سٹے نکلے ۔

                14اگست 1947ء نوں ہندوستان دی ونڈ ہوئی تے دنیا دے نقشے اتے اک نواں ملک پاکستان وجود وچ آ یا ۔صوبہ سرحد وچ لوک رائے جانن لئی ووٹ پوائے گئے (ریفرنڈم کرویا گیا )ایہناں چو ناں وچ پاکستان دے حق وچ لوک رائے نوں جتھے بند کرن وچ ہزارہ دے لوکاں دا وڈا یوگ دان ہے ۔ہزارہ دے وسنیکاں اپنے لیڈر سید جلال بابادی آگوائی وچ قائد اعظم دا بھرواں ساتھ دتا ۔14 اگست 1947ء نوں اساں آزادی دی داساہ لیا کہ ساہنوں انگریز اں تے ہند وآ ں دی غلامی توں آزادی مل گئی اے ۔

٭٭٭٭٭٭

حوالہ جات

(1)ہزارہ گزیٹیر ،1907ص 118

(2)ڈاکٹر شیر بہادرپنی خان ،تاریخ ہزارہ ،،مکتبہ جمال ،لاہور ،2007ء ،ص 269

(3)محمد ارشاد خان ،تاریخ ہزارہ ،پشاور ،اجراب پبلشرز ،1976ء ،ص 35

(4)اکبر ایس احمد ڈاکٹر /ترجمہ بشیر محمود اختر ،مانسہرہ ،راولپنڈی ،مجلس علم و ادب ،1987ء ،ص9

(5)عبدالحق حافظ ،تاریخ گوجراں ،،گوجری ادب بورڈ ،لاہور ،ص244

(6)روزنامہ’’ جنگ ‘‘راولپنڈی ،29دسمبر1978ء

(7)ہزارہ گزیٹیر ،ص120

(8)عبدالمالک خان مولوی حاجی ،تاریخ شاہان گوجر ،لاہور ،گوجر اکیڈمی ، 1986ء ص317

(9)محمد ارشاد خان ،تاریخ ہزارہ ،ص102تا 103

(10)منصف خان صحاب ،وادی کاغان، لاہور ،مکتبہ جمال ،2011ئ،ص14

(11)ڈاکٹر شیر بہادر خان پنی ،تاریخ ہزارہ ،ص284

(12)اوہو ،ص284

(13)اوہو ،ص 285

(14)آئین اکبری ،جلد اول ،1882ء ،ص 186مانسہرہ ،ص87

(15)ڈاکٹر شیر بہادر خان پنی ،تاریخ ہزارہ ،ص285

(16)اوہو ،ص286

(17)اوہو،ص289

(18)اوہو،ص291

(19)میر احمد عرف میراں بخش ،تاریخ صوبہ سرحد ،پشاور ،لالہ کرم چند اینڈ سنز ،1922ئ،ص118

(20)؎اوہو ،ص 180

(21)اوہو،ص184

(22)اوہو ،ص219

(23)اکبر ایس احمد ڈاکٹر /ترجمہ بشیر محمود اختر ،ص94

(24)میر احمد عرف میراں بخش ،تاریخ صوبہ سرحد ،ص224تا 226

(25)منصف خان سحاب ،وادی کاغان،ص18

(26)اکبر ایس احمد ڈاکٹر /ترجمہ بشیر محمود اختر ،ص95

(27)ہزار گزیٹیر ،ص161

(28)منصف خان سحاب ،وادی کاغان،ص19

(29)ڈیسمنڈ مورس /ترجمہ ارشد رازی ،عورت،مرد اور تاریخ ،لاہور،نگار شات پبلشرز ،2001ئ،ص89

(30)منصف خان سحاب ،وادی کاغان،ص19

(31)مولانا عبدالرحیم پوپلزئی ،ڈاکٹر عبدالجلیل پوپلزئی ،ہزارہ کے مظلوم عوام ،لاہور ،فکشن ہائوس ،1994ء ،ص 206

(32)محمد عابد شاہ ،تاریخِ پاکستان میں ہزارہ کا کردار ،غیر مطبوعہ ،ص36،1992ء

(33)مولانا عبدالرحیم پوپلزئی ،ڈاکٹر عبدالجلیل پوپلزئی ،ہزارہ کے مظلوم عوام ،ص206

(34)اوہو ،ص 208