کاغان وادی دیاں ویکھن یوگ تھاواں

                بالا کوٹ :

                بہت ای پر سکون تے خوبصورت تھاں بالا کوٹ سمندر توں 3226فٹ اچی تھاں اے ۔مانسہرہ توں ایس دا فاصلہ براستہ بڑاسی 50کلو میٹر تے براستہ جا بہ 40کلو میٹر اے ۔بالا کوٹ دے ارتھ اچے قلعے دے نیں ۔اے شہر اک اچے ٹبے اتے واقعہ اے ۔ایس لئی ایس نوں با لا کوٹ آ کھیا جا ندا نے ۔ایس شہر دے مشرق ولے بھنگیاں ناں دا پہاڑی سلسلہ موجود اے ۔مغرب ول مٹی کوٹ دے پہاڑ شمال ول سلسلہ کوہ دی دی اچی چوٹی ’’موسیٰ دا مصلیٰ ‘‘تے جنوب وچ گڑھی حبیب اﷲ توں بعد تحصیل ابیٹ آ باد موجود اے ۔کنہار دریا شمال توں جنوب ول کھپ پا ندا ،چھگ اڑاندا وگدا اے ۔ایس دے کنڈے اتے ہرے بھرے کھیت سیلانیاں دی کھچ دا کارن اے ۔ایس دے کنڈے سیلانیاں دے پرپھڑ لیندے نیں ۔ایس تھاں دا واتا ورن (آب و ہوا )بہت سوہنا اے جو مینہ پین سمے ہور سوہنا ہو جا ندا اے ۔

                ایس شہر نوں کا غان وادی دا بوھا(GATE WAY)وی آکھیا جا ندا اے ۔کاغان وادی دو پلاں راہیں ایس شہر نال ملی ہو ئی اے ۔ اک معلق پل (لٹکداپل )جس نوں 1895ء وچ بنا یا گیا تے دوجا اوہ پل جس اپروں ٹریفک لنگھ کے وادی وچ داخل ہو ندی اے ۔ایس پل نوں 1995ء بنا یا گیا تے ایس نوں اوس ویلے دے صدر فیلٖڈ مارشل محمد ایوب خان نے چالو کیتا ۔

                1992ء دے طوفانی سیلاب نے بالاکوٹ تے آل دوالے بہت نقصان کیتا ۔جس پاروں ایس دی قدرتی خوبصورتی وی متاثر ہوئی ۔ سڑکاں خراب ہو گئیاں ،پر پاک فوج دے جواناں نے ایہناں ٹٹیاں سڑکاں دی اُساری کرد تی ۔پلاں دی مرمت کیتی تے کئی پلاں نوں مڑتوں اُساریا ۔گرلاٹ والا پل وی ایس سیلاب وچ رُڑھ گیا سی جس نوں مڑ توں بنایا گیا اے ۔ایس شہر وچ کسے نہ کسے فلم دی شوٹنگ ہوندی رہندی اے ۔ایس سلسلے وچ سعید احمد لکھدے نیں ۔

’’دریا بالا کوٹ فلمی دنیا کے لیے نہایت خوبصورت مقام ہے۔ فلم سازوں کو دور کے علاقے میں نہیں جا نا پڑتا ۔ یہاں دریا ئے کنہار کے کنارے بکھرے حسین قدرتی نظارے ،خوبصورت پہاڑ اور گنگناتے چشمے فلمی دنیا والوں کی تمام ضروریات پو ری کرتے ہیں ۔یہی وجہ ہے کہ بالا کوٹ مں آئے دن کوئی نہ کوئی فلمی یونٹ یہاں کے لوگوں کی توجہ کا مرکز بنا رہتا ہے ۔‘‘

                شنکیاری ہٹ:

                گھنول توں پیدل راہ شنکیاری ہٹ ول جا ندا اے ۔ایہہ تھاں سطح سمندر توں 8500فٹ اچی اے،تے با لا کوٹ تو32کلو میٹر دی وتھ اتے اے ۔ایس دا پرانا ناں ڈنہ سی جس دے معنی چوٹی دے نیں ۔ایہہ اک خوبصورت تے صحت افزاتھاں اے جس دے قدرتی منظر ویکھ کے انسان نوں تازگی دا احساس ہو ندا اے ۔ایس تھاں توں پکھل دا نظارہ وی کیتا جا سکدا اے ۔ایتھے انگریز سمے دا اک سوہنا تے صاف ستھرا ریسٹ ہائوس وی موجود اے ۔ایتھوں اک پیدل راہ بار نار گلی توں ہوندا ہویا مکھیراں تائیں اپڑدا اے ۔مکھیراں پہاڑی سلسلہ پاکستان تے کشمیر نوں آپس وچ ملاندا اے ۔ایتھوں اک راہ کوہ مکھڑا نوں وی جا ندا اے ۔

                کیوائی :

                گھنول توں 5کلومیٹر دی وتھ اتے کیوائی دا سوہنا گراں ہے ۔بالا کوٹ توں کیوائی 19کلومیٹر دی دوری اتے اے ۔کیوائی موڑ دی لمبائی لگ بھگ 5کلو میٹر اے تے ایہہ شہر ایسے موڑ وچکار واقع اے ۔کیواڑی ہندی وچ بوہے یاں در نوں آکھیا جا ندا اے ۔سمے تے شبداں شبداں وچ بدلا کارن ایہہ شہر کیواڑی توں کیوائی بن گیا ۔پرانے سمے وچ ایہہ تھاں درہ کاغان دے ناں نال مشہور سی ،کیوائی دا ریسٹ ہائوس سمندر توں5051فٹ اچا اے ۔اتھے گرمی رت وچ مونجی دے ہرے بھرے کھیت وکھالی دیندے نیں ،ایتھوں دے سیب بہوں سواد تے رس بھرے ہوندے نیں ۔اخروٹ تے املوک دی پیداوار وی وڈی ماترا وچ ہ ندی اے ۔ایتھے پیدا ہوون والا اخروٹ پوری وادی وچ اک نویکلی پہچان رکھدا اے ۔وڈا قصبہ ہوون پاروں ایتھے حیاتی دیاں ساریاں سہولتاں موجود نیں ۔سکول ،ڈاک خانہ  ،ہسپتال ،بجلی ،فون بازار تے ہوٹل وادھو ماترا وچ موجود نیں ۔

                ایتھوں اک سڑک شوگراں جاندی اے جس نوںپہاڑاںنوں کٹ کے بنایا گیا اے ۔جیویں جیویں ایس سڑک اتے اگانہہ جائیے سڑک دی اچیائی (بلندی )وچ وادھا ہو ندا جا ندا اے ۔ایس سڑک وچ بہت خطرناک موڑ آندے نیں ۔سڑک دے اک پاسے پہاڑ تے جنگل تے پاسے ڈونگھے کھڈے نیں ۔ایس تھاں شوگراں جا ندے ہوئے پورے رستے خوبصورت قدرتی مناظر ویکھن نوں ملدے نیں ۔

                شوگراں :

                شوگراں دا خوبصورت تھا ںبالا کوٹ توں 27کلومیٹر تے کیوائی توں 8کلومیٹر دوری اتے اے ۔ایہہ تھاں سمندر توں 7750فٹ اچی اے ۔ہند کو وچ ’’شو‘‘سوہنے تے ویکھن والی شے نوں آکھیا جاندااے تے ’’گراں ‘‘دے معنی پنڈ دے نیں ۔ایس لئی شوگرا ں دا مطلب ہو یا ’’سوہنا پنڈ‘‘کیوائی توں اہتھے پیدل یاں جیپ راہیں اپڑیا جا سکدا اے ۔کیوائی توں شوگراں جاندے ہوئے دل نوں موہ لین والے منظر پورے رستے ویکھن نوں ملد ے نیں ۔اجیہا واتا ورن ویکھ کے طبیعت خوش ہوندی اے تے ویکھن والے دے من نوں شانتی پراپت ہوندی اے ۔ ایتھے بہت ساریاں دکاناں تے ہوٹل نیں ۔کھان پین تے دوجیاں شیواں آسانی نال ودھ قیمت اُتے مل جاندیاںنیں ۔ایتھے اک خوبصورت ریسٹ ہائوس وی اے جتھے ٹیلی فون تے بجلی دی سہولت موجود اے ۔کئی ہوٹل نویں اُساری ڈھنگاں نوں مکھ رکھ کے اُسارے گئے نیں ،پر ہے بہوں مہنگے ۔

                ایہہ تھاں ربی کاری گری دی اپنی مثال آ پ اے ۔اک بہت وڈا کھلا میدان جس وچ لگا گھاہ بہت سوہنا وکھا لی دیندا اے ہر آون والے نوں اپنے ول کھچ دااے ۔سیال رتے بھرویں برف باری کارن کا روبار حیات ٹھپ ہو جا ندا اے پر گرمی رت وچ ہر پاسے رنگ بھرنگے پھل اپنی بہار وکھاندے نیں ۔

                سری

                سری سمندر توں 8500فٹ اچاتھاں بالا کوٹ توں 32کلومیٹر تے شوگراں توں 5کلومیٹر دے فاصلے اتے موجود اے ۔سیلانی ادھے گھنٹے دی پیدل یاترا کر کے ایتھے اپڑ سکد نیں ۔اُچے اُچے رکھاں نے ایس تھاں نوں بہوں سوہنا بنایا ہو یا اے ۔ایتھے اک جھیل وی ہے جو ایس تھاں دی سندرتا وچ وادھا کر دی اے ۔ایتھے ہر پاسے گھاہ دا مخملی فرش وچھیا ہو یا اے ۔ایتھے دا سرکاری ریسٹ ہائوس ایتھوں دی خوبصورتی وچ وادھا کر دا اے۔

                ایس تھاں نوں سری کیوں آکھیاجا ندا اے ؟ایس بارے کئی وچار پر چلت ہن ،کجھ لوگ ایس تھاں نوں سری آکھن دا یہہ کارن دسدے نیں کہ ایہہ تھا ں شوگراں دے سر اتے واقع اے ۔کجھ لوکاں نے دسیا کہ ایس تھاں نوں سری ایس لئی آکھیا جا ندا اے کہ ایتھے اک تالاب اے ۔ مقامی زبان وچ وڈے تالاب نوں ’’سر ‘‘تے نکے نوں ’’سری‘‘آکھیا جا ندا اے  جد کہ تیسرادھڑا آکھدا اے کہ ایس تھاں دے ناں دے پچھوکڑ وچ اک درد ناک کہانی بیان کردا اے ۔اوہناں دے آکھن موجب ایتھوں دے رئیس دے بکرے نوں اک شیر مار دتا تے ایس بکرے دی سری ایتھوں ملی سی ۔ایس لئی ایس تھاں نوں سری آکھیا جان لگ پیا ۔

                سردی دی رت ایتھے بہوں سخت ہو ند ی اے ۔بہوں زیادہ برف پیندی اے ۔ایتھے ہر ویلے ٹھنڈی ہوا چلدی رہندی اے ۔چھیتی چھیتی موسم وچ آندی تبدیلی ایتھوں دے واتا ورن نوںہور سوہنا بناندی اے ۔اسمان اتے تر دے بدل بہت خوبصورت لگدے نیں ۔بالکل پتہ نہیں لگدا کہ جدوں مینہ وسنا شروع ہو جا ندا اے ۔ایتھے کسے قسم دی کوئی دکان نہیں اے ایس لئی ایتھے سیر سپاٹا کرن والے سیلانی کھان پین دا سامان لے کے آون ،نئیں تے سارا دن بھکھے پیاسے گزارنا پئے گا ۔

                پائے

                سری توں اگا نہہ اک راہ پائے ول جاندا اے ۔پائے سری توں 3کلومیٹر دی وتھ اتے اے ۔ایس دا شوگراںتوں فاصلہ 9کلومیٹر تے بالاکوٹ توں 41کلومیٹر اے ۔ایہہ تھاںسطح سمندر توں 9500فٹ اچی اے ۔پائے نوں پائے کیوں آکھیا جا ندا اے ایس بارے وکھ وکھ وچار موجود نیں ۔مقامی لوکاں دا اک دھڑا آکھدا اے کہ ایہہ تھاں کوہ مکڑا دے دامن وچ اے ایس لئی ایس نوں ’’پائے ‘‘آکھیا جا ندااے ۔دوجے دھڑے موجب ’’پائے‘‘ دے معنی پہاڑ دے نیں ۔تیجے دھڑے دے مطابق ایتھے اک جھیل اے تے مقامی زبان وچ  جس نوں’’پائے‘‘ آکھیا جاندا اے ۔ چوتھے ڈھرے نے بکرے والی کہانی سنائی ۔ایس بکرے دے پائے ایتھوں ملے سن ایس لئی ایس تھاں نوں پائے آکھیا جا ندا اے ۔

                پائے دا موسم سیال رت وچ بہوں ٹھنڈا ہوندا اے تے ایتھے بہوں برف باری ہو ندی اے ۔گرمیاں بہت خوشگوار ہو ندیاں نیں تے سارا دن ٹھنڈی ہوا چلدی رہندی اے ۔ ایتھے ہر ویلے موسم بدلدا رہندا اے ۔کدے بدل ہو جا ندے نیں تے کدے اسمان صاف ہو جا ندا اے ، ایس تھاں داسہپن اپنی مثال آپ اے ۔ایتھے کئی طرح دیاں جڑی بوٹیاں ملدیاں نیں ۔سیلانی جدوں ایس تھاں دی یاترا لئی آوان تاں کھان پین دا سامان اپنے کول رکھن کیوں جے ایتھے کوئی ہوٹل یاں دکان موجودنہیں تے نہ ای کوئی ریسٹ ہائوس اے ۔

                کوہ مکڑا

                پائے توں اگانہہ مکڑا پہاڑ اے ۔جو سطح سمندر توں 14000فٹ اچا اے ۔پہاڑ تائیں اپڑن لئی 12 گھنٹے چاہیدے نیں ۔کیوں جے راہ نہ ہوون پاروں سارا رستہ پیدل طے کر نا پیندا اے ۔ایس پہاڑ دے جنوب مشرق وچ کشمیر دے پہاڑ ،شمال وچ ملکہ پربت ، جنوب وچ ٹھنڈیانی تے میرا جانی تے شمال مشرق وچ موسیٰ دا امصلیٰ پہاڑ موجود اے ۔ گرمیاں وچ ایس پہاڑ اتے جنگلی پھل تے جڑی بوٹیاں ملدیاں ہن ۔ حکیم تے سنیاسی لوگ گرمیاں وچ جڑی بوٹیاں دی بھال کر دے وکھالی دیندے نیں ۔ایتھے دے جنگلاں وچ کالا رچھ ،بھورا رچھ ،مارخور ،ہرن تے جنگلی بلیاں ملدیاں ہن ،پنچھیاں وچ رام چکور تے برفانی تتر عام ملدے ہن ۔

                پارس

                کیوائی توں 5کلو میٹر دی وتھ اتے پارس دا خوبصورت گراں ہے ۔بالا کوٹ توں ایس دا فاصلہ 23کلومیٹر اے ایہہ گراں اپنے سوادی لا ل سیباں پاروں پوری وادی وچ مشہور اے ۔مقامی لوک آکھدے نیں کہ اہتھے اک خاص قسم دا پتھر ملدا اے جے ایہہ پتھر لوہے نال رگڑ کھاوے تے اوہ لوہا سونا بن جا ندا اے ۔ہما پنچھی وانگ ایہہ پتھر وی خیالی ہے کیوں جے ہلے تائیں ایہہ پتھر کسے نوںنہیں ملیا ۔ایس پتھر دی تلاش وچ کیمیا گر اں نے ساری حیاتی لاہ دتی پر پتھر اوہناںنوں نئیں ملیا ۔مسلم راج ولے وی ایس پتھر نوں تلاش کیتا جاندا رہیا ۔انگریز راج وچ ایس دی تلاش وڈی پدھر اتے کیتی گئی ۔کھوج کردیاں ایہہ گل سامنے آئی کہ ایتھے کچھ پارسی رہندے سن جو لوکاں نوں شعبدہ بازی دے نال بے وقوف بناندے تے اوہناں نوں لٹ لیندے سن ۔مقامی بولی وچ پارس توں مراد ’’مہالوہ ‘‘اے ۔مہا لوہ توں مراد اورہ لوہا ہوندا اے جس وچ مقناطیس دی طاقت بہوں وڈی ماترا وچ ہو ندی اے ایہہ لوہا دوجیاں لوہے یاں شیواں نوں اپنے ول بہوں تیز ی نال کھچ دا اے ۔جس پاروں اوس لوہے وچ مقناطیس دی طاقت آ جاندی اے ۔

                شٹراں :

                پارس توں 15کلو میٹر دے فاصلے اتے شٹراں دا جنگل اے ۔بالا کوٹ توں ایس جنگل دا فاصلہ 43کلومیٹر اے تے ایہہ تھاں سطح سمندر توں 7500فٹ اچا خوبصورت تھاں اے۔پارس توں ڈیڑھ گھنٹے وچ جیپ راہیں ایتھے اپڑیا جا سکدا اے ۔ایہہ تھاں ہرے گھاہ تے گھنے رکھاں نال بھری ہوئی اے ۔ایس جنگل وچ جنگلی جانوراں تو ںوکھ بہت سوہنے پنچھی ویکھن نوں ملدے نیں ۔ایتھے اک سوہنا سرکاری ریسٹ ہائوس تے یوتھ ہو سٹل موجود اے ۔ ایس سوہنی تھاں اپڑ کے منکھ ساری تھکن بھل جاندا اے ۔ایتھے منکھ تازہ ہوا وچ ساہ لیندا اے ہر ے بھرے میدان تے کھلے ماحول وچ منکھ بہوں خوشی محسوس کر دا اے ۔ایہہ علاقہ غیر آباد اے ۔کوئی ہوٹل تے کوئی دکان نہ ہوون کارن سیلانی کھان پین دا سامان نال لے کے آون ۔

                درشی :

                شٹراں توں 4کلو میٹر اگے درشی دا خوبصورت تے گھنا جنگل اے ۔شٹراں توں ایتھے تائیں کیول پید ل ای آ یا جایا جا سکدا اے ۔ایس جنگل نال منشی تے درشی دی مشہور پریت کہا نی دا تعلق دسیا جا ندااے ۔انگریز راج وچ ایس جنگل دی کٹائی دا ٹھیکہ ڈنگا اینڈ کمپننی نے حاصل کیتا ۔ منشی ایس کمپنی دا ملازم سی تے ایتھوں دا وسینک نہ سی ۔درشی ایس علاقے دی رہن والی اک کڑی سی ۔جنگل وچ اک دن اوس دی ملاقات درشی نال ہو گئی ۔منشی دی درشی نال جذباتی لگائو ہوون کارن روز ملاقاتاں ہوون لگ پئیاں ۔اخیر اوہ اک دوجے نال پیار کرن لگ پئے ۔دل دیاں گلاں اکھاں راہیں ہو کے جدوں ہر منکھ دی زبان اتے آئیاں تاں ظالم سماج نے دو پریمیاں وچکار کندھاں کھڑیاں کر دتیاں ۔منشی آخر وچ ماریا گیا تے اک لازوال پریت کتھا چھڈ گیا ۔ایہہ جنگل درشی دے ناں نال مشہور ہو گیا ۔منشی تے درشی دی پریت کہانی لوک گیتاں دے روپ وچ پرچلت ہوئی اے ۔

                موسیٰ دا مصلیٰ

                درشی جنگل توں اک پیدل راہ ندی بنگلہ جاندااے تے اوتھوں اگانہہ پیدل موسیٰ دے مصلیٰ تک جا یا جا سکدا اے ۔ایہہ تھاں سطح سمندر توں 13500فٹ اچی اے ۔ایس تھاں نوں موسیٰ دا مصلیٰ کیوں آکھیا یا جا ندا اے ایس بارے اک روایت لوکائی وچ پر چلت اے لوک آکھدے نیں کہ اک وار حضرت موسیٰ ؑ نے ایتھے نماز پڑھی سی ۔اتہاس دی کسے لکھت وچ ایہہ گل لکھی ہوئی نئیں ملدی ۔دوجی روایت موجب ایس تھاں اتے اک موسیٰ نامی نیک سیرت نوجوان بکر وال اپنیاں بھیڈ بکریاں چرایا کر دا سی ۔جدوں نماز دا ویلا ہو ندا تاں ایہہ نو جوان مصلیٰ وچھا کے رب دی عبادت وچ رجھ جا ندا ۔ایس پہاڑ دی چوٹی اتے اپڑ کے تسی شوگراں ،با لا کوٹ مانسہرہ ،ابیٹ آباد ،گلیات تے تربیلاجھیل دے پانی دا نظارہ وی کر سکدے او ۔

                ایتھے اپڑن لئی دوجا رستہ شنکیاری کنڈ بنگلہ ولوں آندا اے ۔شدن گلی دے اوپر والے حصے نوں موسیٰ دا مصلیٰ آکھایا جا ندا اے ۔تیجا رستہ ڈاڈر تے مالیاں والا وی استعمال کر کے ایتھے اپڑیا جا سکدا اے ۔چوتھا رستہ جیوڑی ،کائیاں شہید پانی توں وی ہو کے ایتھے آ ندا اے ۔ایتھے اپڑن دے کئی راہ ہن۔ سیلانی کسے وہ راہ دی چون کر سکدے نیں ۔

                شنیو:

                پارس توں اگے بیلہ ناں دا پنڈ آندا اے ۔ایس توں بعد بھونجہ پہاڑ اُتے پنڈ آندا اے ۔ہندی وچ بھونجہ دے معنے ’’مندر ‘‘دے نیں ۔ایس توں اگے شینو پہاڑ تے پنڈ موجود اے ۔شینو دے معنے ’’پوتر پانی ‘‘دے نیں ۔ایتھے اک ٹرائوٹ مچھی دا فارم موجود اے جتھوں ٹرائوٹ مچھی دے انڈے حاصل کیتے جا سکدے نیں ۔

                جرید:

                شینوں توں بعد جرید گراں آندااے ۔ایہہ اک وڈے قصبے وانگ اے ۔ایتھے دی آبادی وی بہتی اے ۔ایتھے اخروٹ دی لکڑی توں سوہنا فر نیچر تیار کیتا جا ندا اے ۔اُنی شالاں تے کمبل بناون دیاں کئی کھڈیاں لگیاں ہو ئیاں نیں ۔ایتھے دے بنے کمبل تے اُنی شالاں خوبصورتی تے پائیداری وچ اپنی مثال آپ نیں ملکی تے غیر ملکی سیلانی ایہہ شیواں بڑی ریجھ نال خرید دے نیں ،ضروریات زندگی دیاں ساریاں شیواں ایتھوں مل جا ندیاں نیں ۔

                مہانڈری :

                جرید توں 9کلومیٹر دی وتھ اتے مہانڈری واقع اے ۔بالا کوٹ توں ایس تھاں دا فاصلہ 45کلومیٹر اے ۔ہندی وچ مہا نا اوس تھاں نوں آ کھا یا جا ندا اے جتھے دو دریا آپس وچ ملدے نیں ۔ایس تھاں اتے دریائے منور دریائے کنہار وچ آ کے رلدا اے ۔مہانڈری ایہناں دونوں دریاواں دے ملاپ والی تھاں اتے واقع اے ۔منور شبد منوہر دی وگڑی ہوئی شکل اے جس دے معنے خوبصورت تے ویکھن یوگ دے نیں ۔اچیاں لہراںنال وگدا دریا منوراپنی قدرتی خوبصورتی نال ایس تھاں دے سہپن وچ وادھا کر دا اے ۔دریائے منور دا ٹھنڈا پانی تے مہاندڑی دا دہی ایس پورے علاقے وچ مشہور نیں ۔ایہہ دہی ہر پکھوں سوادی تے طبی پکھ نوں اکسیر ہو ندا اے ۔ایتھے پیر غازی بابا دا مزار وی ہے تے ایس مزار دے نال اک چشمہ وی وگدا اے ۔با با جی ایس علاقے دے اﷲ والے بزرگ سن ۔ایتھوں اک سڑک منور بیلہ تک جا ندی اے تے اک پیدل رستہ منور گل تے کچ گلی توں ہو ندا ہویا جھیل سیف الملوک تک جاندا اے ۔ ایہہ رستہ کافی اوکھا تے لماں اے جھیل تائیں اپڑن لئی 3دن لگ جا ندے نیں ۔

                کھنیاں :

                کھنیاں دا بالاکوٹ توں فاصلہ 56کلومیٹر تے سطح سمندر توں اچیائی 6726فٹ اے ۔ایس قصبے دا پرانا ناں دیوان بیلہ سی ۔دیوان بیلہ مہاراجہ رنجیت سنگھ دے جرنیل دیوان سنگھ دے ناں نال منسوب سی ۔دیوان سنگھ اک متعصب تے مسلماناں دا جا نی دشمن سی ۔اوس دے ایس تھاں اتے رہن پاروں ایس تھاں دا ناں دیوان بیلہ پے گیا ۔ایس دا مقابلہ سادات خاندان دے اک بزرگ غازی بابا نال ہو یا ۔گھمسان یدھ وچ دیوان سنگھ ماریا گیا ۔ایتھے سڑک دے کنارے اتے گھوڑیاں دے پیراں دے نشان اج وی ویکھے جا سکدے نیں ۔ایس دے بارے دوجی روایت انج اے کہ ایہہ نشان غازی بابا دے گھوڑے دے نیں ۔اک ہورپتھر اُتے بابا جی دی تلوار د ے وی نشان موجود نیں ۔جتھوں آپ دی بہادری دی دس پندی اے ۔ایہہ نشان آپ جی دی بہادری دے پرتیک نیں ۔ایتھوں اک کچی سڑک ڈنہ ول جاندی اے ۔ڈنہ وچ ایس وادی د ا سب توں سوادی سیب پیدا ہو ندا اے ۔جس نوں گولڈن عنبری تے کنگ گولڈن آکھیا جا ندا اے ۔

                کمال بن :

                ڈنہ توں اک پیدل راہ کمال بن جنگل ول جا ندا اے ۔ایہہ تھاں بہوں سوہنی تے پرسکون اے ۔ایتھے انگریز راج ویلے دا بنیا اک سرکاری ریسٹ ہائوس وی موجود اے ۔سیلانی ایس ریسٹ دی تعمیر وچ ڈاڈھی دلچسپی لیندے نیں ۔ایس تھاں توں 6کلومیٹر دے فاصلے اتے ’’ڈنہ لالیا ں ‘‘دا مقام اے ۔جتھے اک چھوٹی جیہی جھیل اے ۔جو اپنی سندرتا لئی سیلانیاں وچ کھچ دا کارن بندی اے ایتھے پیدل اپڑیا جا ندا اے ۔ کیوں جے رستہ چڑھائی والا اے ۔

                کاغان:

                کاغان مہانڈری توں18کلو میٹر اگے اے ۔بالاکوٹ تے کا غان وچکار 59کلومیٹر دی وتھ اے ۔آکھیا جا ندا اے کہ پرانے سمے اک ہندو زنانی دا یتھے راج سی ۔جس دا ناں ’’کاگی ‘‘سی ۔ایس پاروں ایس تھاں نوں ’’کا گان ‘‘آکھیا جان لگ پیا ۔پرانا ناں ایہو اے جس نوں ہن ’’کاغان ‘‘آکھیا جا ندا اے ۔کاغان سرول پہاڑ دے دامن وچ واقع اے ۔ ایہہ پہاڑ سطح سمندر توں 6376فٹ اچا اے ۔کاغان توں ’’کوہ چمبرا ‘‘دی چوٹی صاف وکھالی دیندی اے ۔جس دی سطح سمندر توں اچیائی 5371فٹ اے ۔شمال مشرق وچ ویشال چرن والی تھاں (چراگاہ ) تے مشرق وچ شنگھڑی پہاڑ اے جس اتے ٹی ۔وی بوسٹر لایا گیا اے ۔مغربی پہاڑ جینہاں دی اچیائی لگ بھگ دس ہزار فٹ اے ۔دیودار تے بیاڑ دے رکھاں نال بھرے ہوئے نیں ۔ایتھوں دی سب توں ودھیا شے شہد تے گاں دا گھیو اے ۔ایہہ گھیو کیول روغن والا ای ہی نہیں سگوں جنگلی جڑی بوٹیاں دا معجون مرکب وی اے ۔مکھیاں جنگلی پھلاں دا رس چوس کے ودھیا شہد بنا دیا ںنیں ۔فصل پکھوں مکئی دی ہری بھری تھاں اے ۔ ایتھے پیدا وون والی مکئی موٹی تے سواد ہوندی اے ۔جرید توں کاغان تائیں کچے مکاناں دیاں چھتاں اتے لکڑی دے برج بنے ہوئے نیں ۔ایہناں وچ چھلیاں رکھیاں جاندیاںنیں تاں جے سرد رت وچ ایہناںنو ں کھاہدا جا سکے ۔سیال رت وچ ایتھے دے لوک مکئی دی روٹی مکھن تے دودھ نال کھاندے نیں جو اک سوادی کھانا ہوون دے نال نال اک تگڑی غذا وی ہے۔پھلاں وچ اخروٹ تے خرمانی وادھو ماترا وچ پیدا ہو ندی اے ۔ اجوکے سمے کاغان اک اجیہے قصبے دا روپ دھار گیا ہے کہ ایس نوں پوری وادی دا دل تے صدر مقام آکھیا جا ندا اے ۔

                گرمی رت وچ ایتھے بہوں رونق تے چہل پہل ہوندی اے ۔سکول ،ہسپتال ، ڈاک خانہ تے اک وڈا بازار ایتھے موجود اے ۔جتھوں ضروریات آسانی نال مل  جاندیاں نیں ۔ایتھے اک نکا پن بجلی گھر وی بنا یا گیا اے جس توں ایتھے دے گھراں نوں بجلی سپلائی کیتی جاندای اے ۔ کاغان وچ بہوں گنتی سادات پریوار دی اے جو جنگل تے زمیناں دے مالک ہن ۔

                ناران

                کاغان توں 25کلو میٹر دی دوری اتے ناراں واقع اے ۔کاغان توں ناراں جاندے ہوئے 8کلومیٹر دی دوری اتے کیناری کٹھ آندا  ہے ۔راجوال پنڈ ایس دے نیڑے ای ہے ۔ایس توں ست کلومیٹر اگانہہ بھملہ کٹھ اے ۔ایس تھاں اتے دیودار دے گھنے رکھ موجود نیں تے ایس توں اگے ناراں دا وڈا قصبہ موجود اے ۔ناراں سطح سمندر توں 8250فٹ اچا ،بالاکوٹ توں 81کلومیٹر تے کاغان توں22کلومیٹر دی دوری اتے اے ۔ اپریل تا ستمبر ایتھے بہوں رونق ہو ندی اے ۔ایس تھاں اتے ٹورازم ترقیاتی کارپویشن ولوں اک خوبصورت ریسٹ ہائوس بنایا گیا ۔ خوبصورت سیلانی خیمے (ٹورسٹ ہٹس)دریائے کنہار دے کنڈے بنائے گئے نیں ۔تاں جے سیلانی ایتھے بہہ کے وڈے شیشیاں پچھوں دریائے کنہار دے تیز پانی تے پچھوکڑ اتے پہاڑاں نوں ویکھ سکن ۔

                ناراں وچ مہنگے تے سستے ہوٹل موجود نیں اک وڈا بازار تے پٹرول پمپ دی سہولت وی موجود اے ۔ایتھے مچھی فارم وی اے تے دریا وچوں مچھی پھڑن دا پرمٹ مچھی پالن وبھاگ دے دفتر توں آسانی نال لیا جا سکدا اے ۔مچھی پھڑن دا سامان بازار وچوں سستے مول خریدیا جا سکدا اے ایتھے دی ٹرائو ٹ مچھی علاقے وچ بڑی مشہور تے سوادی ہو ندی اے ۔ ایہہ ٹھنڈی تھاں اے ۔جون جو لائی وچ وی رات نوں کافی ٹھنڈ ہو جاندی اے تے سون سمے کمبل دی لوڑ پیندی اے ۔

                وادی کاغان دا دل ناراں اے ۔سیر سپاٹے دی مرکزی تھاں جو بہت سارے قدرتی نظاریاں نال بھری ہوئی اے ۔ایتھے دا واتا ورب بہوں صاف ہوون پاروں رات سمے اسمان اتے چمکدے تارے آل دوالے نوں ہو ر سوہنا بنا دیندے نیں ۔ایس سمے جے کر کوئی عاشق بانسری بجاندا ہووے تے اک ناں بھلن والا ماحول بن جاندا اے ۔ٹیلی فون ،ہسپتال ، ڈاک خانہ توں وکھ ہوٹلاں تو دیسی تے بدیسی کھانے وی مل جاندے نیں چپلی کباب ،کابلی پلائو ٹرائوٹ مچھی ایتھوں دے مشہور سوادی کھانے نیں ۔ایس تھاں اک کچی سڑک جھیل سیف الملوک تے دوجی پکی سڑک درہ بابو سر نوں جاندی اے ۔

                لالہ زار

                لالہ زار توں ناران دا فاصلہ 18کلومیٹر اے۔ بالا کوٹ توں 104کلومیٹر دی دوری اتے اے ۔لالہ زار سطح سمندر توں10500فٹ اچا ہر ابھرا سطح مرتفع اے ۔ایہہ آخری ہرا بھرا علاقہ اے۔ایتھے پھل وادھو ماترا وچ ہوندے نیں ۔ایس لئی ایس تھاں نوں لالہ زار آکھیا جا ندا اے ۔ ایہہ تھاں پھلاں نال بھریا اجیہا باغ ہے جس دے چار چو فیرے پھل ای پھل وکھالی دیندے نیں جنگلی پھلاں وچوں گلاب دے پھل اگھڑواں پھل جو پنج رنگاں وچ ملدا اے ۔دھرتی اتے گھاہ دا قالین وچھیا ہو یا اے ۔جس نوں ویکھ کے بہت آنند آندا اے تے ہری بھری تھاںنوں چار وں پاسے اچے اچے پہاڑاں گھیریا ہو یا اے ۔

                مقامی لوک ایس تھاں نال تعلق رکھن والی اک پریم کہانی وی سناندے نیں ۔ایہہ پریت کہانی دی ہیروئن سوہنی تے ہیرو لالہ افغانی اے۔لالہ افغانی سوہنی دے عشق توں قربان ہو گیا ۔جس پاروں ایس علاقے نوں لالہ زار آکھن لگ پئے ۔ایس تھاں دے کول ای سوہنی دا جنگل اے جس اندر بہہ کے اوہ اپنے عاشق لالہ افغانی دی راہ تکیا کر دی سی ۔ایتھے اک ریسٹ ہائوس وی اے جتھے بہہ کے اچے پہاڑاں تے مخملی دھرتی دا نظارہ کیتا جا سکدا اے ۔ایتھے دا موسم ہر ویلے بدل دا رہنداا ے ۔کدے دھوپ ہوندی اے تے فیر چن چیت بدل آ جاندے نیں ۔کدے ہلکا مینہ پیندا اے تے کدی بھاری(موسلا دھار )وادی کاغان وچ ایہہ تھاں اپنے وکھرے سہپن پاروں وکھری اہمیت رکھدی اے ۔

ملکہ پربت

                ملکہ پربت کاغان وادی دی سب توں اچی چوٹی اے ۔اے سطح سمندر توں 17360فٹ اچی اے ۔کیوں جے ایہہ وادی دے دوجے پہاڑاں توں اچا پہاڑ اے ایس لئی ایس نوں ملکہ پربت یعنی پہاڑاں دی شہزادی وی آکھیا جاندااے ۔ایہہ چوٹی کئی سالاں توں برف نال ڈھکی ہوئی آ رہی اے ۔پہاڑ چڑھن والیاں (کوہ پیما )لئی وڈی کھچ دا کارن اے ۔ پر ایس اتے چڑھنا اک اوکھی گل اے ۔کیوں جے برفانی تودے ڈگن دا خطرہ ہر ویلے رہندا اے ۔ایس نوں فتح کرنا موت نال کھیڈ برابر اے ۔پہاڑ چڑھن والیاں لئی اک چنوتی (چیلنج)اے ۔ایس دا  پرچھاواں (عکس)سیف الملوک جھیل وچ بہوں سوہنا وکھالی دیندا اے ۔

                بٹہ کنڈی

                ناراں توں بٹہ کنڈی دا فاصلہ 20کلومیٹر اے ۔ایتھے جاون والا رستہ دریا دے کنڈے کنڈے جاندا اے ۔ایس توں تھوڑا اجیہا اگا نہہ ’’دمدمہ تے کڑھی کٹھ ‘‘ندیاں دریائے کنہار وچ ملدیاں ہن ۔ایہہ دونویں ہندی ناں نیں مشرق ول ڈپوک کٹھ پہاڑوکھالی دیندا اے ایس دی چوٹی سطح سمند رتوں 10000فٹ اچی اے ۔ایہہ علاقہ سطح سمندر توں 8849فٹ اچا اے ۔ایتھے وگدا دریا ئے کنہار چاندی دی اک لکیر وانگ نظر آندا اے ۔ایتھے دے پہاڑاں اتے رکھ گھٹ نیں ۔اک چھوٹا اجیہا بازار موجود اے جتھوں ضروریات ز ندگی مل جاندیاں نیں ۔زمین پدھری ہوون کارن وڈی پدھر اتے واہی کیتی جاندی اے ۔مکھ فصلاں وچوں آلو ،مکئی تے مٹر بہت اگھڑویاں فصلاں ہن ۔ایتھے دے پہاڑ وچ اک قیمتی پتھر (زبرجد)وی ملد ا اے ۔ایتھوں دے جنگلاں دے جنگلی بکرے ،جنگلی مرغیاں ،برفانی چیتا ، کالا رچھ تے ببر شیر بہوں مشہور نیں ۔

                بڑا وٹی

                بڑاوٹی بٹہ کنڈی توں 30کلومیٹر دی دوری اتے واقع اے ۔بٹہ کنڈی توںبڑاوٹی جاندے ہوئے پہلا ں ڈبہوک کٹھ آوے گا تے بعد وچ بڑاوٹی۔ایہہ تھاں سطح سمندر توں 10009فٹ اچی اے ۔برفانی تودے تے چٹا ناں ڈگن پاروں ایس تھاں دے پتھر بہوں تلکنے ہو گئے نیں ۔ایس علاقے دی مکھ فصل آلو ہے ۔آبادی نہ ہوون دے برابر ہوون پاروں چاروں پاسے ویرانی وکھالی دیندی اے ۔ایتھوں رتی گلی پئی برف دے سوہنے  منظراں دا نظارہ بآ سانی کیتا جا سکدا اے ۔ایس تھاں اتے وگدا کنہار دریا اک نکی جیہی ندی جا پدا اے ۔ پانی صاف شفاف تے تیز اے پہاڑاںتو ں پانی بڑی تیزی نال تھلے ڈگدا اے ۔پہاڑ دی چوٹی اتے لمے رکھ پہرے دار وانگ وکھالی دیندے نیں ۔نیڑے ای جل کھڈ نالہ اے ۔ جتھوں اک راہ کشمیر نوں جا ندا اے ۔

                بیسر

                بڑواٹی توں ایس تھاں دی وتھ 17کلومیٹر اے ۔ایتھے اپڑن لئی بڑاوٹی توں دریا دے سجے کنڈے سفر کرنا پیندا اے ۔دریا دے سجے بنے بیاڑ دے رکھ تے کھبے پاسے چلائی دے رکھ وکھالی دیندے نیں ۔

                وجتار کٹھ تے ایس ناں دی چوٹی سطح سمندر توں 15243فٹ اچی اے ۔دریا دے کھبے کنڈے اتے اے جل کھڈ نالہ وی ایس تھاں دے نیڑے ای اے ۔بیسر دا بنگلہ سمندر توں 10660فٹ اچیائی اتے اے ۔ایس توں تھوڑی دور پربی ناڑ کٹھ اے جتھے 1857ء دی جنگ آزادی د ا آخری معرکہ لڑیا گیا تے ایتھے اک دن وچ بہوں سارے مجاہد شہید ہوئے سن ۔ایس پاروں ایس تھاں نوں شہید کٹھ آکھیا جا ندا اے ۔ ایہہ کٹھ جھیل دودی پت سر نوں نکلدا اے جو سطح سمندر توں 12000فٹ اچیائی اتے اے ۔

                بابو سر

                بیسر توں 18کلومیٹر تے بالا کوٹ توں161کلومیٹر دور درہ بابو سر اے ۔بیسر توں تھوڑا اجیہا اگانہہ جائیے تاں جھیل لولو سر وکھالی دیندی اے ۔سیلانی دریا دادھانہ لنگھ کے ایس جھیل تائیں اپڑ دے نیں ۔ایہہ کاغان وادی دی سب توں وڈی تے آخری جھیل اے ۔رازگنی  نالے دا پانی ایس جھیل وچ رلدا اے تے ایتھوں ای کنہار دریا دی شروعات ہو ندی اے ۔پنج کلومیٹر دی چڑھائی چڑھ کے یاں سڑک راہیں بابو سر اپڑیا جا سکدا اے ۔ایہہ تھاں سطح سمندر توں 13685فٹ اچی اے ۔ایتھے اپڑ کے سیلانی رنگ برنگے نظارے کر دے نیں ۔ایہہ کاغان وادی دا آخری پڑا اے ۔

                مکدی گل ایہہ کہ وادی کاغان کوہساراںتے لالہ زاراں دی دھرتی ہے ۔جنگل آبشاراں تے جھیلاں ایتھوں دے سہپن نوں دون سوایا کر دیا ں ہن ۔چشمیاں ہرے بھرے میداناں ،برف والے پہاڑ اں دی ایہہ دھرتی کیول ہزارہ دی ای نہیں سگوں پورے پاکستان دی ات سوہنی تھاں اے ۔

٭٭٭٭٭٭٭