کاغان چلیے

پہلی منزل ہزارہ

                ہری پور ،ایبٹ آباد ،مانسہرہ ،بٹا گرام ،شانگلہ پار تے کوہستان دے ضلعے ہزارہ ڈویژن وچ شامل ہن ۔شانگلہ پار نوں چھوڈ کے باقی ساریاں تھاواں اتے ہندوکو ،پہاڑ ی ،گوجری تے پوٹھو ہاری زبان بولی تے سمجھی جا ند ی اے ۔شانگلہ پار ضلعے وچ لوک بہتا کر کے پشتو زبان بولدے نیں ۔کاغان یاترا لئی ہن پاکستان دے کافی وڈے شہراں تو ں مانسہرہ یاں بالا کوٹ (گیٹ وے ٹو کا غان )تک بس سروس موجود اے ۔ پرکافی چر پہلاں بالاکوٹ تائیں اپڑنا بہوں اوکھا ہوندا سی ۔پہلاں تسی اپنے شہر توں راولپنڈ ی تائیں بس یاں ریل راہیں اپڑدے سو ۔ایس مگروں ریل راہیں حویلیاں (ہزارہ ڈویژن دا آخری اسٹیشن )تے بس راہیں مانسہرہ اپڑ دے سو ۔مانسہرہ توں بالا کوٹ جاون والی بس یا ویگن راہیں بالا کوٹ اپڑ کے رات رکیا جا ندا سی تاں جے پچھلاں تھکیواں اتاریا جا سکے تے اگلے سفر لئی اپنے آپ نوں ذہنی تے جسمانی طور تے تیار کیتا جا سکے ۔

خوبصورت تے معتدل موسماں دے شہر ہری پور تے حویلیاں :

                ہری پور بارے آکھیا جا ندا اے کہ ایس نوں سکھ جرنیل ہری سنگھ نے وسایا ۔ایہہ شہر کسے سمے سکھاں دا گڑھ ہو ندا سی۔ایس شہر دی اک ہور وجہ ایتھوں دے لا جواب پھل فروٹ تے سبزیاں ہن جو سواد وچ پورے علاقے وچ مشہور ہن ۔ایس توں وکھ ایتھوں دے موسم وچ شدت نئیں اے ۔ٹیلی فون ،انڈسٹری آف پاکستان ،پاک چین کھاد بناون والا کارخانہ ،اسلحہ بناون والے کارخانے توں وکھ کئی نکیاں وڈیاں فیکٹریاں ایتھے قائم نیں ۔جتھے ملک توں آئے ہزاراں لوک کم کر دے نیں ۔کیو ں جے ایہہ ضلعی صدر مقام وی اے ۔ایس لئی وپارک رونق بہت زیادہ ہوندی اے ،یا تری ایس شہر دی یاترا اپنی سواری وچ بیٹھ ای کر لیندے نیں ۔ کجھ میلاں دا پندھ کرن مگروں اک وڈے بورڈ اتے ’’حویلیاں ‘‘ لکھیاں ہویا وکھالی دیندا اے ۔موڑ توں اک سڑک حویلیاں تے دوجی سڑک ابیٹ آباد نوں مڑ جا ندی اے ۔حویلیاں شہر دا ناں پڑھ دیا ںای بندہ ایس سوچ وچ ڈب جاندا اے کہ کسے وڈی حویلی پاروں ایس شہر دا ناں حویلیاں رکھیا گیا ہووے گا ۔پر ہن وڈی چھڈ کوئی نکی حویلی وی نظر نہیں آندی ۔ جدوں میں پہلی واری ریل راہیں حویلیاں اپڑیاں تے حویلی ویکھن دا جتن کیتا ۔چھوٹا جیہا گراں ورگا شہر گھم کے ہائی سکول اپڑیا تے اپنا تعارف مگروں ایس شہر دے ناں رکھن دی حکمت بارے پچھیا سکول دے ہیڈ ماسٹر جو کہ ایم اے تاریخ سن تے ایس علاقے دی بھرویں جانکاری رکھدے سن، نے بڑی شفقت نال دسیا کہ واقعی ایتھے کسے زمانے وچ ہک وڈی حویلی ہندی ہائی ۔ جیہڑی دوروں ای ہر آوان جاون والے نوں نظر آندی سی ۔ایس حویلی دی مناسبت نال وقت گزرن دے ایس شہر دا ناں حویلیاں پے گیا ۔ایہہ حویلی کس دی سی ؟ہن ایس دے آثار کتھے نیں ؟ہیڈ ماسٹر صاحب ایس دا اتر نہیں دے سکے تے نہ ای کوئی کتا ب دا دس سکے جیہڑی ایہناں دی گل دی تائید کر سکے ۔ایس توںوکھ اوہناں ایس علاقے بارے بہوں ساریاں گلاں دسیاں۔

اک انوکھی یادگار ۔کھوتا قبر :

                ہیڈ ماسٹر دیاں گلاں سن کے بڑی حیرت ہوئی کیوں جے بہت ساریاں گلاں آپو گھڑیاں ہو یاں سن ۔کھوتاا قبربارے وی اوہناں کئی گلاں دسیاں جو کجھ انج اے ۔

                حویلیاں توں چار میل دی وتھ اتے کھوتا قبر گراں اے ۔ایس تھاں داذکر میں اپنے ابا جی کولوں کئی وار سنیا ہو یا سی ۔ایس بارے اوہناں اک سنی سنائی کہانی وی سنائی سی ۔جو کجھ انج اے ’’پرانے زمانے دی گل اے کہ اک بزرگ دھر م پرچار لئی اپنے کھوتے نال ایتھے آئے ۔ اوس سمے کھوتے ورگا ایس علاقے وچ کوئی جانور ایتھے نہیں ہو ندا سی ۔لوکاں نے جدوں وڈا جنور تکیا تاں آکھن لگے ایس نوں کپڑے پوانے چاہی دے نیں اوہناں بوری دے کپڑے سی کے کھوتے نوں پوا دتے ۔بزرگ نے اوہناں نوں بہت ہٹکیاپر اوہ باز نہ آئے تے اوہناں کھوتے دا گھلا گھٹ کے مار دتا تے فیر بزرگ دی نشانی وجھوں دب کے ڈھیری اپر قبر بنا دتی تے لوکاں نے اوس نوں زیارت گاہ بنا لیا ۔

                ہیڈ ماسٹر کولوں جدوں ایس سنی ہوئی کہانی دی تصدیق کرنا چاہی تاں اوہناںوی تصدیق کیتی کہ واقعی ایتھے اک کھوتے وی قبر ہے تے ایس قبر دے پچھوکڑ وچ ہزارے دی اک لوک داستان چھپی ہوئی اے ۔ایس داستان نوں اوہناں انج بیان کیتا ۔

                ’’کھوتا قبر دا گراں شاہراہ ریشم دے بالکل نال شمال ول ہے ۔ہک پہاڑی ندی ایس دے دامن نوں کھیہ کے لنگھدی اے ۔ہریاں بھریاں زمیناں ایس علاقے نوں ہور وی سوہنا کر دیاں نیں ۔ایس تھاں اتے میدانی سلسلہ ختم ہو ندا تے اچے پہاڑاں دا سلسلہ شروع ہو ندا اے ۔ ایتھوں ضلع ابیٹ آباد دیاں حداں شروع ہوندیاں نیں ۔کھوتا قبر ایہناں پہاڑیاں دے دامن وچ واقع اے ۔ایس علاقے دا ناں کھوتا قبر کیوں پیا ایس دے پچھوکڑ اک دلچسپ کہانی بیان کیتی جاندی اے پر ایس گل دا کوئی مقامی بندہ نتارا نہیں کر سکیا کہ ایس علاقے نوں کھوتا قبر توں پہلاں کیہ آکھیا جاندا سی ؟کہانی کجھ انج اے ’’لگ بھگ سو ورھے پہلاں دی گل اے کہ ایس علاقے وچ سبحان ناں دا اک بندہ رہندا سی ۔ایس بندے نوں ایس دیاں خدا داد صلا حیتاں تے تقویٰ پاروں علاقے وچ عزت و احترام دی نگاہ نال ویکھیا جاندا سی ۔ایس توں وکھ اوہ بہادر سورما تے دولت والا وی سی ۔ایس دے دستر خوان تے امیر غریب سارے جمع ہو ندے سن ۔ایس دے باوجود ایس دی زندگی فقیرانہ تے درویشانہ سی تے امیری پاروں اوس کدے وی تکبر نہیں سی کیتا ۔

                ایس کول بہت سارے ڈنگر وی سن جس وچ اک وڈی گنتی گھوڑے تے کھوتیاں دی سی ۔بڑے اچنبے دی گل اے کہ سارے وچوں اوس نوں اک کھوتا سب توں ودھ عزیز سی ۔ اوس ایہہ کھوتا بڑے پیار نال نکا جیا لیا سی جو ہن جوان ہو گیا سی ۔اوہ کھوتا وی اپنی خوبیاں پاروں دوسرے کھوتیاں توں وکھرا سی ۔سبحان نوں ایس کھوتے نال تے کھوتے نوں اپنے مالک نال انتاں دا پیار سی ۔ہر ویکھن تے سنن والا ایس دی تعریف کیتے بغیر نہیں سی رہ سکدا کہ ایہہ اپنے قبیلے وچوں اپنے ورگیاں توں وکھرا ہوون پاروں لوکائی دی نظراں دا مرکز سی ۔ اطاعت ،فرمانبرداری ،عجز و انکساری ایس کھوتے دیاں اگھڑویاں خوبیاں سن ۔سبحان تے اوہدے کاماں نوں ایس کھوتے دیاں جماندرو خصوصیات اتے کدے کوئی اعتراض نہیں سی ہو یا کھوتیاں وچ احمقانہ ڈھیٹ پن جماندرو ہوندا اے پر ایہہ کھوتا باقی دے کھوتیاں توں بہوں وکھرا سی ۔سبحان نے کدے وی ایس نوں سوٹی نال نہیں سی ماریا ۔کھیت وچوں ان (غلہ،اناج)لیانا ہو وے یاں پہاڑاں اپروں لکڑاں یا فیر چشمیاں توں پانی لیا نا ہووے ایہہ کھوتا سب توں اگے ہوندا سی ۔ایہہ اپنا فرض پورا کرن لئی ہمیش تیار رہندا تے ایس کدے اپنے مالک نوں شکایت دا موقع نہیں سی دتا ۔

                بہت سارا سماں لنگھن مگروں ایس کھوتے دیاں دھماں آل دوالے دے علاقے وچ پے گئیاں ۔دوروںلوک ایس کھوتے نوں ویکھن لئی آندے تے ایس دے گن گاندے ۔سبحان اپنی دریا دلی ،بہادری تے سخاوت پاروں ایناں مشہور نہ ہو سکیا جنی شہرت ایس نوں ایس کھوتے پاروں ملی ۔ایس کھوتے نال وفاداری دا ایہہ حال سی کہ سبحان خان دے پالتو کتے وی ایس دے برابر نہیں سن کھلوندے ۔رات دے پچھلے پہر وی ایہہ کھوتا جاگدا رہندا تے تھوڑی جئی ہل جل پاروں ہوشیار ہو جاندا ۔ایہوکارن سی سبحان خان ایس علاقے دے دوجے زمینداروں نالوں چنگی نیند سوندا سی ۔اک وار دا ذکر اے کہ کجھ ڈاکو ایس علاقے وچ آ گئے ۔ اوہناں ایس کھوتے دے بہوں چرچے سنے تے اوہ ہر مل ایس نوں لینا چاہہندے سن ۔اوہ ایہہ وی جاندے سن کہ سبحان خان اپنے کھوتے نال بہوں پیار کر دا اے ایس لئی اوہ اوس نوں کسے وی مل تے نئیں ویچے گا ۔اوہناں وڈی ہوشیاری نال رات دے ہنیرے وچ ایس کھوتے نوں اغوا کر لیا ۔سویر ہوندے ہی سارے گراں وچ افسوس داماحول بن گیا ۔لوک افسوس لئی سبحان خان کول آون لگ پئے ۔لوکائی دے ایس وطیرے توں ویکھ کہ انج جاپدا سی کہ سبحان خان دا کوئی سکا پورا ہو گیا ہووے ۔اوہ بڑا بے چین تے دکھی ہویا ۔کجھ لوک آکھدے نیں کہ سبحا ن خان دی حیاتی وچ ایہہ  پہلا دن ہائی جدوں لوکاں اوہدیاں اکھیاں وچ اتھرو تکے ۔ہر آون والا کھوتے دیاں صفتاں پہلے والے منکھ توں ودھ کے کر دا سی ۔اوس دن سبحان خان دے گھریں چلہا وی نہ بلیا ۔سارا پریوار بھکھا رہیا ۔انج لگدا سی کہ کہ ایس گھر دا کوئی جی چڑھائی کر گیا ہووے ۔اوس نوکراں توں وکھ گراں دے گھبروآں نوں کھوتے دی سوہ لاون لئی آل دوالے دے پنڈاں ول گل دتا پر سارے لوک تھک ہار کے خالی ہتھیں پرتے ۔کھوتے دی کوئی سوہ نہ لگی ۔ہر آون والے نال مل کے سبحان خان دی نراشتا وچ وادھا ہو ندا گیا ۔

                اخیر سبحان خان صبر کر لیا پر اوس دن مگروں اوہ اکثر اداس رہندا سی ۔اوس دی پرہیز گاری تے درویشی وی اوس نوں ایس ماڑی گھٹنا توں نہ بچا سکی ۔انج کافی سماں بیت گیا ۔ڈاکو کھوتے نوں اینی دور لے گئے جتھوں جانور لئی پرتنا اک اوکھی گل سی ۔اک دن اوہ سویرے سویرے اپنے کھیتاں ول جا رہیا سی کہ اوس تکیا کہ اوہ کھوتا اوس دے گھر دے باہر بیٹھا ہو یا اے اوہنوں تک کے اوہ آپ مہارے اوہدے ول نسیاتے اوہدی گردن تے منہ نوں اپنیاں بانہاں وچ لے کے پیار کر دیا رہیا ۔کھوتے دی حالت توں اوس اندازہ لایا کہ اوہ ڈاکو اں کولوں جان بچا نکلیا اے تے لماں پندھ ہوون کارن اوس دی حالت کافی خراب ہو گئی اے ۔ایہہ دن سبحان خان لئی خوشیاں بھریا دن سی ۔اوس دل کھول کے غریباںوچ خیرات ونڈی تے ربی شکر ادا کیتا کہ اوس دا سوہنا کھوتا اوس نوں مل گیا اے ۔

                ایہہ اٹھارویں صدی دی گل اے کہ ایس علاقے توں چار پنج میلاں دی وتھ تے آباد اک گراں اتے دشمناں ہلہ بول دتا ۔ایس گراں وچ کجھ مسلماناں دے گھر وی سن ۔ دشمناں آل دوالے دے سارے گراواں نوں گھیر لیا ۔کھوتا قبر دا گراں کیوں جے سڑک اتے آباد سی ایس لئی مسلمان مجاہداں ایس گراں وچ کیمپ لایا ۔مجاہداں ایسے رستے پہاڑاں وچ جا کے دشمناں دا مقابلہ کرن دا جتن کیتا ۔سبحان خان نے وی ایس یدھ وچ بھاگ لیا دشمناں ایس علاقے دی گھیرا بندی انج کیتی کہ مجاہداں تک لوڑ پیندیاں شیواں دا اپڑنا بہوں مشکل ہو گیا ۔کجھ رضا کار جو مجاہداں نوں شیواں اپڑاندے سن اوہ دشمناں دے ہتھے چڑھے جہناں نوں تھاں اتے شہید کر دتا گیا ۔ایہناں مجاہداں دے نال سبحان خان دا کھوتا وی سامان لے کے جاندا سی ۔ ایہناں دی شہادت توں دو تن دن بعد ای خوراک دی فراہمی دا سلسلہ ٹٹ گیا ۔پر مجاہد بھکھے تریہاے لڑ دے رہے ۔دشمن نے ایہناں دوالے گھیرے نوں ہور تنگ کر دتا تے انج کسے وی مجاہد لئی پنج میل دا پندھ طے کر کے کیمپ وچوں خوراک لے کے مجاہداں تائیں اپڑنا بہوں اوکھا ہو گیا ۔کیوں جے دشمن نے مجاہداں دی حرکت اتے نظر رکھن لئی پہاڑاں اتے مورچے بنا دتے سن ۔

                ایسے سوچ وچ ہک دن سبحان خان نے سوچیا کہ کیوں نہ اپنے وفا دار کھوتے دے ذمے مجاہداں تائیں خوراک اپڑون دا کم لایا جاوے ۔سبحان خان  نے اشاریاں راہیں اپنے کھوتے نوں خوراک لیاون دا آکھیا ۔کھوتا اوتھوں چل کے سدھا کیمپ وچ اپڑیا ۔کیمپ دے نگران ایہہ تک کے ڈاڈھے حیران ہوئے کہ کویں ایہہ کھوتا آپوں یدھ دے میدان وچوں کیمپ تائیں آ یا ۔فیر اوہناں نوں خیال آ یا کہ سبحان خان دے ایہہ کھوتا اپنیاں غیر معمولی صفتاں کارن پورے علاقے وچ مشہور اے ۔ہو سکدا اے کہ سبحان خان نے ایس نوں خوراک لیاون لئی بھیجیا ہووے ۔نگران نے کھان پین دا سامان ایس دی کند اتے لد دتا تے ربی بھر وسے اتے ایس نوں میدان جنگ ول گھل دتا تے انج ایہہ سلسلہ کافی دناں توڑی چلدا رہیا ۔ آخر کسے مخبر نے دشمن نوں اطلاع دتی کہ مجاہداں لئی کیمپ توں خوراک لیاون دا کم ہک کھوتا پیا کر دا ہئے۔ایس خبر توں مگروں اوہناں آون جاون والے رستیاں دی نگرانی چوکھی کر دتی تے پہاڑی کھائیاں دے اوکھے رستیاں اُتے وی سپاہی مقرر کر دتے تاں جے مجاہداں دی حرکت اتے نظر رکھن دے نال جے کر کوئی کھوتا وکھالی دیوے تاں اوس نوں وی پکڑ لوون ۔ہک دن کھوتا مجاہداں لئی خواراک لے جاون واسطے کیمپ ولے جا رہیا سی کہ دشمن نے اوس نوں تکیا تے تھاں اتے ای مار دتا ۔

                ایسے دوران مجاہد وڈی بہادری نال لڑے جس پاروں جنگ دا پلڑا اوہناں دے حق وچ ہو گیا ۔دشمناں نوں ہار ہوئی تے اوہ ایس علاقے توں نسن تے مجبور ہو گئے ۔مسلماناں فتح دا جشن منایا ۔سبحان خان جنگ مکن مگروں اپنے کھوتے بارے بڑا پریشان سی کیونجے اوس دا کھوتا کافی دناں توں کیمپ ولوں مڑیا نہیں سی ۔اوس دا خیال دا کہ کیمپ دے بندیاں اوس نوں روک لیا ہووے گا ۔جت توں پچھوں جدوں سبحان خان مجاہداں نال گراں پرت رہیا سی تاں اوس نے تکیا ہ اوس دا کھوتا ایک ڈونگھے کھڈ وچ مریا پیا اے ۔

                سبحان خان لئی ایہہ اک بہوں وڈا صدمہ سی ۔اوہ اپنے وفادار ساتھی دی موت اتے بہوں دکھی ہویا ۔اوس دی حالت ویکھ کے سارے لوکاں ہک زبان ہو کے آکھیا کہ ایس جنگ وچ اک بے زبان نے و ی اپنی جان دتی اے ۔ایس توں مگروں ایہہ طہ کیتا گیا کہ اوس دی لاش کھڈ وچوں کڈھ کے سبحان خان دے گراں لے آندی جاوے تے اوتھے دب دتا جاوے ۔ مجاہداں انج ای کیتا ۔اوہناں اوس وفادار جانور نوں بڑے آدر دے نال گراں وچ گھنے رکھاں دی چھاں ہیٹھ دب دتا تے انج ایہہ علاقہ کھوتا قبر دے ناں نال مشہور ہو گیا ۔اج وی ایس کھوتے دی قبر سڑک توںادھا میل دی وتھ اتے ہک ٹبے اتے موجود اے تے دوروں آون والیاں نوں نظریں آندی اے ۔جد وی ایس علاقے دے لوک ایس کھوتے دی کسے داستان دا ذکر کر دے ہن تاں اوہناں دیاں اکھاں وچ ہنجو آپ مہارے جاندے نیں ۔

ابیٹ آباد:

                حویلیاں توں نکلدے ای دور پہاڑاں اتے نکے نکے گھر نظر آنا شروع ہو جا ندے نیں ۔ایہہ پاکستان دے خوبصورت شہراں وچوں اک خوبصورت شہر اے ۔ایہہ علاقہ اپنے قدرتی حسن واسطے پاکستان بھر وچ مشہور اے ۔ڈویژنل ہیڈ کواٹر ہوون پاروں ایتھے زندگی دیاں ساریاں سہولتاں موجود نیں ۔تعلیمی تے وپارک لوڑاں پاروں دوجے علاقیاں توں لوکاں دی بہوں وڈی گنتی ایس شہر وچ آ وسے نیں جس کارن ایس شہر دی آبادی بہوں ودھ گئی اے ۔ایس شہر وچ بہوں سارے چھوٹے وڈے تعلیمی ادارے موجود نیں ۔جیہناں وچ برن ہال کالج تے ایوب میڈیکل کا لج اگھڑویں تعلیمی ادارے ہن ۔ایس شہر دا موسم سیال رتے بہوں ٹھنڈا ہو ندا اے ۔کدے کدے پہاڑاں توں وکھ دھرت اتے وی برف باری ہو جاندی اے ۔ برف بای نہ وی ہووے گلیات تے ٹھنڈ یانی نیڑے ہوون پاروں ٹھنڈ بہتی رہندی اے ۔ گرمیاں وچ موسم خوشگوار رہندا اے ۔رب نے ایس شہر نوں بہوں سوہنا بنایا اے ۔کتے اچا تے کتے نیواں ۔ایس اونچ نیچ نے ایس شہر دی خوبصورتی وچ بہوں وادھا کیتا اے ۔

                ایس شہر دے اک پاسے ٹھنڈپانی دا سوہنا مقام تے دوجے پاسے پہاڑاں اتے گلیات واقع اے جو اپنے فطری حسن پاروں ساری دنیا وچ مشہور اے ۔شہر وچ واقع شملہ پہاڑی وی دلکشی وچ لاجواب تھاں اے ۔اپنی سواری توں وکھ کرائے دی سواری راہیں وی ایتھے جا یا جا سکدا اے ۔ایس پہاڑی اتے کجھ کھان پین دیاں دوکاناں موجود نیںجتھوں ہر شے مل سکدی اے ۔شام ویلے کجھ عاشق مزاج لوک ایتھے ڈبدے سورج دا نظارہ ویکھن لئی آ جاندے نیں تے مڑ رات نوں بلدیاں بتیاں وچ شہر دا نظارہ کر کے پرت دے نیں ۔انج ای سیالاں وچ کئی عاشق لوک اپنے دل اتے لگے پھٹاں نوں سنہری دھپ دا سیک دیندے وکھالی دیندے نیں ۔شملہ پہاڑی توں جتھے دن دے سمے پورے شہر دا نظارہ کیتا جا سکدا اے اوتھے رات ویلے شہر دا نظارہ ویکھن دے قابل ہو ندا اے ۔کیوں جے پہاڑاں اتے بنے وڈے وڈے گھراں اندر جدوں بلب بلدے ہن تاں ایہناں دی روشنی چمکدے ہوئے تاریاں وانگ وکھالی دیندی اے ۔ایس شہر دی صفائی ستھرائی وی ویکھن جوگ اے ۔

                ابیٹ آباد دی مشہور مسیت جس نوں الیاسی مسیت آکھیا جا ندا اے ایس نوں ویکھن توں بنا تہاڈی ایس شہر دی یاترا ادھ پچدی رہوے گی ۔ایس مسیت دی اساری بارے وی کئی کہانیاں پرچلت ہن ۔ہر ایہہ ساریاں کہانیاں سیئہ گزٹ نیں ،جے کر سناون والے کولوں کوئی ثبوت منگیا جاوے تاں جواب ملدا اے ’’میں ایہہ گل اپنے بزرگاں کولوں سنی سی ‘‘کجھ لوک آکھدے نیں کہ ایس دی اساری وچ انساناں توں وکھ جناں وی حصہ لیا ۔جس دا ثبوت پانی دے تالاب وچ پیا اوہ وڈا پتھر اے ۔لوکاں دے بقول اک جن نے اپنے استاد دے حکماں دی النگھنا کیتی سی سزا وچھوں استاد ہوراں اوس جننوں پتھر بنا دتا تے مڑ پانی دے تالاب وچ سٹ دتا ۔تالاب وچ پانی قدرتی چشمے دا آندا اے کیوںجے پانی رکدا نہیں ایس لئی وادھو پانی اک یکے کھال راہیں باہر نکلدا اے ۔گرمیاں دی رتے وڈی گنتی وچ لوک ایس تالاب دے ٹھنڈے پانی وچ نہاون تے مسیت دی خووبصورتی ویکھن آندے نیں ۔ویسے وی لوکاں دا رش ہر ویلے لگا ریندا اے ۔

                اک بندے دسیا کہ مسیت جناں اُساری اے ۔جن ایس تھاں اتے اک اﷲ والے کولوں قرآن پاک دی تعلیم حاسل کرن آندے سن ۔جدوں تالاب وچ پئے پتھر بارے پچھیا گیا تاں اوس بندے نے دسیا کہ اساری سمے اک جن دی پیرتلکن نال تالاب وچ ڈگ کے موت ہو گئی تے اوہ جن مرن مگروں پتھر دا ہو گیا ۔ایس سوال دے جواب وچ کیہ کسے مرن والا جن یا پڑھن والے جناں وچوں کسے نوں ویکھیا سی ؟اوس آکھیا کہ نہیں اوہ کیول استاد ہواراں نوں ہی وکھالی دیندے سن ۔ایسے بندے دے بقول ایس مسیت وچ حالے وی جن رہندے نیں ۔نماز تے سبق پڑھدے نیں ۔کسے نوں تنگ نئیں کر دے تے نہ وکھالی دیندے نیں ۔ صرف اک استاد صاحب نوں وکھالی دیندے نیں تے اوہناںکول آندے وی نیں ۔جدوں استاد ہوراں دے ناں بارے پچھیا تاں ناں مولانا محمد یعقوب ہزاروی دسیا تے نال ایہہ وی دسیا کہ اوہ ہن ایتھوں چلے گئے نیں ۔

                ایس شہر نوں جے کر پارکاں (باغاں )دا شہر آکھیا جا وے تاں کجھ غلط نہ ہووے گا ۔ کیوں جے فوجی شہر ہوون کارن وڈے باغ اپنی صفائی ستھرائی تے پھلاں دی سندرتا پاروں ہر آون والے دا دھیان اپنے ول کھچدے نیں ۔وڈی گنتی وچ باہروں آون والے یاتری تے بال شام نوں یادگار بناون لئی ایہناں وچ آندے نیں ۔

                ایس شہر دی ہوند بارے وی اک دلچسپ کہانی بہت ساریاں لکھتاں وچ موجود اے آکھیا جاندا اے کہ پرانے زمانے وچ جتھے اج ابیٹ آباد شہر موجود اے اوتھے اک وڈی جھیل ہائی تے سمے دی مہاڑ بدلن نال ایس دے پانی نے غازی علاقے دیاں ڈونگھیاں تھاواں ول منہ کیتا تے ایہہ علاقہ سک کے اک وادی دا روپ دھار گیا ۔

                ایہہ شہر میجر ابیٹ نے انگریز راج آباد کیتا ۔ایس بندے دا پورا ناں میجر جیمز ابیٹ سی ۔اوس نوں ایس دی قابلیت پاروں ایس شہر دا ڈپٹی کمشنر مقرر کیتا گیا سی ۔میجر ابیٹ نے ایتھے بہت سارے اساری دے کم کیتے جس دی وجہ توں لوک اوس نال بہت پیار کر دے سن ۔ایس شہر دے پرانے ناں بارے آ کھیا جا ندا اے کہ ابیٹ آباد دا پرانا ناں ’’رش دا میدان سی ‘‘رش شبد رشی توں نکلیا اے ۔رشی بدھ مت دے منن والیاں نوں آکھیا جا ندا اے ۔کسے سمے ایتھے بدھ مت دے منن والیاں دی وڈی گنتی آبادد سی جس کارن ایس علاقے نوں بہت عرصے تائیں ’’رش دا میدان‘‘وی آکھیا جاندا رہیا اے ۔اک وڈی اچنبے دی گل اے کہ اتہاس دی کوئی لکھت وی ایہہ سماںنہیں دسدی ۔میجر ابیٹ نوں ایس شہر دا نال انتاں دی محبت سی ۔ جدوں اوس نوں نوکری توں فارغ کر کے بر طانیہ گھل دتا گیا تاں اوہ باقی دی زندگی ابیٹ آ باد نوںنہ بھلا سکیا ۔

                ایس شہر نال کئی یاداں جڑیاں ہوئیاں نیں ۔پہلی یاد کجھ انج اے ۔ایتھے ڈاکٹر تاج محمد ماہر امراض تپ دق دا کلینک جناح روڈا تے سی ۔جتھے میں مسلسل پنج ورھے تائیں ۔اپنے نکے بھرا محمود احمد نوںجو دنداں دی تپ دق دا روگی سی، ہر چھے مہینیاں مگروں چیک اپ لئی لے کے آندا ساں ۔میرا ایہہ بھرا ایس ڈاکٹر دی نگرانی ڈاڈرئی بی ہسپتال وچ زیر علاج رہیا۔ایہہ ہسپتال پاک فوج چلا رہی سی ۔جتھے عام آدمی بہوں تھوڑے خرچے اتے اپنا ٹی بی دا علاج کروا سکدے نیں ۔ڈاکٹر صاحب نے ایتھے وی نکا اجیہا ہسپتال بنایا ہو یا سی ۔کئی وارڈاکٹر صاحب نے نکے نوں کجھ دناں لئی ایتھے داخل کیتا جس کارن کئی وار شہر نوں ویکھن دا موقع ملیا ۔

                دوجی یاد اک تلخ یاد اے ۔1990ء دیاں گرمیاں وچ گورنمنٹ کالج بھاول نگر دے طالب علماں نوں کاغان وادی دی سیر لئی لے کے گیا ۔گورنمنٹ کالج ابیٹ آباد دے ہاسٹل وچ قیام سی ۔ہاسٹل ناظم نے آکھیا کہ تسی سویرے دے ناشتے دا سامان لے کے آیو ۔ ساڈا باورچی تہانوں نا شتہ بنا دیوے گا انج تہاڈے پیسے بچ جاون گے ۔طالب علماں دے مشورے توں مگروں ناشتے دا سامان نوں لے آ کے دے دتا ۔سویرے جدوں سارے طالب علماں ناشتہ شروع کیتا تاں پتہ لگا کہ اک طالب علم جس دا ناں شاہد واہلہ سی تے جو اوس ویلے دے پرنسپل دا پتر سی اوس ناشتہ من پسند نہ ہوون پاروں شیشے دی پلیٹ نوں زمین اتے سٹ کے توڑ دتا جس پاروں پلیٹ دے نقصان پاروں ناشتہ وی ضائع ہو گیا ۔میرے نالوں میرے ساتھی پروفیسر محمد نواز لنگاہ نوں بہوں غصہ کیتا تے اوس نوں بناں کرائے دے واپس پرتا دتا تے ایس دی اطلاع پرنسپل صاحب نوں وی کر دتی گئی ۔جاندے ہویاں اوس طالب علم نے پروفیسر ہوراں نال منہ ماری وی کیتی جس دا اوس دے ساتھیاں وی برا منایا ۔

                دوجی یاد رلی ملی اے ۔ایس وار قیام گورنمنٹ کالج منڈیاں (نواں شہر ابیٹ آباد )وچ سی ۔شام دے کھانے مگروں ہاسٹل دے ناظم نیطالب علماں نوں دسیاکہ ایتھے سینماں وچ طالب علماں نوں طالب علم کارڈ اتے ٹکٹ وچ ادھی (پنجاہ فیصد )رعایت ملدی اے ۔ایہہ سن کے سارے طالب علم فلم ویکھن لئی تیار ہو گئے ۔کیوں جے اسیں بہت تھکے ہو گئے ہوئے ساں ایس لئی طالب علم نوں کجھ ضروری مت دیاں گلاں سمجھا دکے مقامی طالب علم نال گھل دتا گیا تے آپو ں اوہناں دے پرتن دی اڈیک شروع کیتی ۔رات گیارہ وجے دے نیڑے کجھ پلس والے ایہناں نوں چھڈن آئے ۔کیوں جے ایہناں طالب علماں فلم ویکھن توں بعد پلس والیاں دے شناخت پچھن دے سمے اوہناں نوں رج کے جگتاں ماریاں ۔جہناں نوں اوہناں دا بہت غصہ سی اوہ کیول طالب علماں دی بد تمیزی دی شکایت کرن لئی نال آئے اوہناں آکھیا کجھ وی نئیں کیوں جے اوہناں چنگے پروہن چار ہوون دا ثبوت دتا ۔جدوں اوہناں ساری گل دسی تاں ساہنوں بہوں شرمندگی ہوئی ،فیر طالب علماں کولوں معافی منگوائی تے آپس وچ جپھیاں پائیاں ۔

                ابیٹ آباد دی پر فضا ماحول وچ یاتری ودھ توں ودھ دو دن گزار سکدا اے ۔کیوں جے دو دناں وچ ایس شہر دی یاترا پوری ہو جاندی اے ۔ایس توں مگروں اک دن لئی ٹھنڈ پانی جا یا جا سکدا اے یاں نتھیا گلی تے ایوبیہ ۔اکثر ویکھن وچ آیا اے کہ بہتے یاتری کاغان توں پرت دے ہوئے گلیات یاترا لئی جاندے نیں جد کہ اگانہہ جاون والے یاتری مانسہرہ ول منہ کر دے نیں ۔اسیں وی انج ای کیتا ۔

مانسہرہ :

                ابیٹ آباد توں پندرہ میل دی وتھ تے شاہراہ ریشم تے شاہراہ کشمیر اتے مانسہرہ دا پرانا تے اتہاسک شہر واقع اے ۔یاتری آل دوالے دی قدرتی خوبصورتی دا آنند ماندے ہویاں چھیتی ای مانسہرہ اپڑ جاندے نیں ۔ایہہ شہر وی پشاور وانگ پرانا تے بدھ رہتل دا مرکز رہیا اے ۔اج وی کئیی گراواں دے کجھ پنڈاں وچ راجہ اشوک دے پتھراں اتے لکھے ہوئے فرمان موجود نیں اک روایت مطابق ایس شہر دا ناں جرنیل مان سنگھ دی نسبت پاروں مانسہرہ ہویا تے اک ہور روایت موجب کسے امان خان دے ناں پاروں ایس شہر نوں مانسہرہ آکھیا  جاندا اے امان خان اک مسلمان فاتح سی تے جدون اوہ ایس علاقے وچوں لنگھیا تاں لوکاں اوس نوں پھلاں دے سہرے پوائے جس کارن امان دا سہرا توں ہوندیاں ہویاں ہن مانسہرہ ہو گیا ۔

                جدوں پہلی وار ایس شہر وچ آیا تاں ویلے شاماں پے چکیاں سن ۔کجھ سمجھ وچ نہیں آ رہیا کہ کیہ کیتا جاوے ؟رات ایتھے ای رکیاجاوے یاں بالاکوٹ جائیے ۔بھانویں کہ تھکیواں بہتا نئیں سی پر اوپرا شہر ہوون کارن فیصلہ کرن وچ کافی اوکھ ہو رہی سی ۔لہذا پہلاں ایہوفیصلہ ہویا کہ اڈے توں باہر نکل کے کسے ہوٹل توں چاء پیتی جاوے تے اوتھے بہہ کے اگانہہ جاون یاں ایتھے ای رہن دا فیصلہ کیتا جاوے گا ۔چاء پین سمے ایہہ فیصلہ ہویا کہ اک وار بالا کوٹ جاون دی کوشش ضرور کرنی چاہی دی اے جے ویگن مل گئی تاں بالا کوٹ جا کے رات گزاری جاوے گی نہیں تے ایتھے ای رکیا جاوے گا ۔جدوں چاء پیون توں پچھوں ویگن اڈے توں بالا کوٹ جاون والی ویگن بارے پچھیا گیا ۔تاں پتہ لگا آخری کوچ وچ کجھ سیٹاں خالی نیں تے ایس توں مگروں کوئی گڈی بالا کوٹ نہیں جاوے گی کیوں جے بالاکوٹ جاون دا راہ جنگل وچوں لنگھدا اے تے جنگل والا راہ محفوظ نہیں اے ۔ایس موقع نوں غنیمت جاندے ہویا ں ویگن دی چھت اپر اپنا سامان بنھیا تے اوس دے چلن دی اڈیک شروع کیتی ۔تھوری دیر مگروں ویگن نے بالا کوٹ ول سفر شروع کیتا ۔شام توں رات ہوون دا منظر مینوں ہمیشہ بہوں سوہنا لگدا اے ایس لئی میں ڈبدے ہوئے سورج دا نظاہ تکن لئی باہر پہاڑاں ول ویکھنا شروع کر دتا ۔ پہاڑاں اوہلے ڈبدے سورج تے سارے ماحول نوں سوہنا تے یاد گار بنا دتا۔ایس توں مگروں سرمئی شام کالی رات وچ ڈھل کے جتھے ماحول نوں خوف زدہ بنا رہی سی اوتھے دور جنگل وچ کسے گھر وچ بلدیاں دیویاں دی لاٹ تاریاں ہار معلوم ہوندی سی ۔جدوںکوئی اگے توں ویگن آ جاندی تاں کجھ پلاں ای چانن ہوون کارن حیاتی دی ہونددا پتہ لگدا تے مڑ ہنیرا ہوون پاروں ایہہ سڑک اوس اجاڑ تھاں دا اک حصہ بن جاندی ۔گڈی کالی رات دے ہنیرے وچ زگ زیگ سڑک اتے بالاکوٹ ول ودھ رہی سی ۔جنگل دی گہری چپ تے گھنا ہنیرا اک طرح دی وحشت طاری کر رہیا سی ۔ہوا وی ٹھنڈی ہو گئی سی جس پاروں ویگن دی باری والا شیشہ بند کرنا پیا ۔بالا کوٹ ہو ٹل بارے آپس وچ گلاں کر دے بالاکوٹ اپڑیں ۔ہنیرے وچوں چانن وچ آون تے رب دا شکر ادا کیتا ۔

                بالا کوٹ اپڑن ویلے رات دا ہنیرا گوہڑا ہو چکیا سی ۔پہاڑاں اتے بنے گھر اںوچ بلدے بلب بہوں سوہنا نظارہ پیش کر رہے سن ۔ہوا بہوں تیز ہو گئی سی ۔گڈیاں دی آوا جائی گھٹ ہوون پاروں پورے شہرنوں اک عجیب جیہی چپ نے اپنے کلاوے وچ کس لیا سی ۔ دریا دا تیز پانی کھپ پاندا اگانہہ نوں ودھ رہیا سی ۔ہوٹل لبھن توں پہلاں رات دا کھا نا کھاون دا فیصلہ ہویا کیوں جے ساریاں نوں رجھویں بھکھ لگی ہوئی سی ۔جس ہوٹل توں کھا نا کھاہدا ۔ اوہدے کولوں سستے تے صاف ستھرے ہوٹل بارے پچھیا ۔اوس نے دسیا ساڈے کول وی کرائے اتے دیون لئی  کجھ کمرے نیں۔جے تہانوں پسند آ جاون ۔کرایہ وی دوجے ہوٹلاں توںگھٹ اے تے سویر دے ناشتے لئی تہانوں کتے ہور جاون دی لوڑ وی نئیںپوے گی ۔سو کمرہ ویکھیا ۔بس مناسب ای سی ۔تھکیویں پاروں ایسے ہوٹل نوں غنیمت جانیا۔بیگ چکے تے چھیتی ای ہوٹل دے کمرے وچ اپنے بیڈ اتے لمے پے گئے ۔نیندر نے چھیتی ای اپنی بکل وچ لے لیا تے تھوڑی دیر وچ دنیا توں بے خبر ہو گئے ۔میں وی اپنے دوستاں وانگ خراٹے بھرن لگ پیا۔

شہیداں دا شہر بالا کوٹ:

                رات گوہڑی نیند رستے کسے نوں کوئی ہوش نہیں کون کتھے ستا اے ؟سویرے فجر دی نماز ویلے آپ مہارے اکھ کھل گئی ۔بالا کوٹ وچ ایہہ میری پہلی سویر سی ۔تھکیواں اترن پاروں دل بہت مطمین سی ۔نماز پڑھن مگروں سارے سنگی وی جاگ پئے تے اسیں کمرے وچوں باہر نکل برانڈے وچ پئیاں کرسیاں اتے آ بیٹھے ۔ٹھنڈی ٹھنڈی دا آنند مان دے ہوئے پہاڑاں نوں تکن لگے اک عجیب اجیہی خوشی پورے اعصاب اتے چھا رہی سی ۔اچے پہاڑ ہرے بھرے وکھائی دے رہے سن ۔ول کھاندی سڑک آندیاں جاندیاں گڈیاں نوں ویکھن دی اپنی ای چس سی ۔دریائے کنہار دا صاف پانی ایتھوں وکھالی دے رہیا سی ۔بھانوی کہ دریا ہوٹل توں کجھ وتھ اتے وگ رہیا سی ۔پر وگدے پانی دا شور ایناں سی بالکل نیڑے ای وگدا محسوس ہو رہیا سی ۔بالاکوٹ دی صاف ستھری ہوا وچ جنگلی پھلاں تے رکھاں دی خوشبوہواوچ رلی ہوئی سی اجیہی ہوا لئی اسیں شہر دے واسی ترسدے رہندے آں ۔ایہہ سویر میری حیاتی دیاں سوہنیاں سویراں وچوں اک سی جس نوں میں اج توڑی نہیں بھل سکیا ۔دریائے کنہار دیاں تیز تے مقناطیس ورگیاں لہراں مینوں اپنے ول کھچ رہیاں سن ایس لئی میں باقی ساتھیاں نوں اوتھے ای چھڈ کے دریا ول ٹر یٹیاں حا لے ہوٹل دا وڈا بوھا بند سی ۔شکر اے چوکیدار کول ای ستیا ہویا سی جس نے بوھا کھول دتا تے میں دریا دے کنڈے اپڑ گیاں ۔میں اک پتھر اتے بہہ کے اپنے پیر پانی وچ  پا دتے تے تھوڑی دیر مگروں پیر ٹھنڈے ہوون پاروں ٹنڈ لگن لگ پئی ۔اتوں ہلکا ہلکا مینہ شروع ہو گیا ۔جیس پاروں موسم تے آل دوالا ہو ر سوہنا ہو گیا تے ایہو جیے موسم نے میری روح تک نوں خش کر دتا ۔میں گلے کپڑیاں نال زندگی دی اک نویں امنگ تے عزم نال ہوٹل پرت کے سب توں پہلے کپڑے بدلے تے اپنے آپ نوں سردی توں بچاون لئی کمبل لے کے لماں پے گیا ۔مینوں کنب دا ویکھ ساتھیاں رج کے میرا مذاق اڑایا ۔کجھ چر مگروں ناشتے لئی تھلے آئے تے گرم گرم پراٹھے تے انڈیاں دا ناشتہ کیتا ۔ایتھے ای ایہہ فیصلہ ہو یا کہ اج دادن ایتھے ای گزاریا جاوے تاں جے سکون نال ایس اتہاسک شہر دی سیر کیتی جاوے ۔

                بالا کوٹ دریائے کنہار دے دونوں کنڈیاں اتے اچے اچے پہاڑاں دے دامن وچ واقع وادی کا غان دا اک وڈا اہم تے تاریخی شہر اے ۔کپڑے تبدیل کر کے سب توں پہلا ایس دھرتی دے محسن سید احمد شہید ؒدے مزار اُتے حاضری دیون واسطے چلے گئے ۔آپ دا مزار مرکزی جامع مسجد سید احمد بریلوی دے نال ای ہے ۔جدوں ایہناں دے مزار اقدس اتے اساں دعا منگ دے پئے ساں اوس سمے آ پ ؒ دے سارے حالات زندگی میرے ذہن وچ گردش کرن لگے ۔سید صاحب 1786ء نوں رائے بریلی وچ پیدا ہوئے ۔آپ دے والد دا ناں سید عرفان شاہ سی جو آپو اک وڈے عالم دین سن ۔آپ ؒ دے خاندان وچ وڈیاں وڈیاں پر ہیز گار بزرگ ہستیاں گزریاں ہن ۔بھانویں کہ آپ دی مڈھلی تعلیم واجبی سی پر آپ دا رجحان شروع توں ای فنون حرب ول سی ۔کیوںجے آپ دی شخصیت مجاہدانہ خوبیاں دی مالک سی ۔ والد صاحب دی فوتگی ویلے آپؒ ستاراں ورھیاں دے ہن ۔ایس توںبعد آپ دلی چلے گئے تے شاہ عبدالقادر تے شاہ عبدالعزیز توں فیض حاصل کیتا تے ظاہری و باطنی تے روحانی منزلاں طے کیتیاں ۔ایس توں مگروں آپ ؒ ٹونک چلے گئے تے امیر محمد خان دی فوج وچ شامل ہو کے اپنیاں جنگی صلاحیتاں پاروں چھیتی ای اچے عہدے تے اپڑ گئے ۔جدوں وی کدے اسلام اتے اوکھا ویلا آ یا تاں قدرت نے کوئی نہ کوئی مر د مجاہد ضرور گھلیا ۔آپ ؒ دے سمے ہندوستان وچ مسلمان قوم مسلسل زوال دا شکار ہو رہی سی ۔لوکائی عقیدہ توحید نوں بھل گئی سی تے ہندوانہ رسماں سماج وچ پھیل گئیاں سن ۔اسلام دشمن قوتاں زور پھڑ رہیاں سن ۔قبر پرستی عام ہو گئی سی ۔شرک تے بدعات دادور دورہ سی ۔زنانیاں قبراں تے جا کے منتاں منگدیاں تے چڑھاوے چڑھاندیاں سن ۔رب دے ناں دا صدقہ دیون دی تھاں پیراں فقیراں دے ناں دے صدقے دتے جا رہے سن ۔ساریاں رسماں ہندوانہ رنگ وچ رنگ چکیاں سن ۔اسلام دا صرف ناں ای باقی رہ گیا سی ۔سید صاحب تے اوہناں دے پیرو کار ایس اوکھے ویلے جدوں مسلمان اپنے دھرم توں بہت دور نکل چکے سن ۔اک مسیحا بن کے سامنے آئے تے بھٹکے ہوئے لوکاں نوں راہ راست لیاون دا ذمہ اپنے سر اتے چکیا ۔

                آپ نے سارے ہندوستان دا دورہ کیتا تے تھا ں تھاں پر چوش تقریراں کر کے مسلماناں دے دلاں وچ جذبہ جہاد تے جذبہ شہادت پیدا کیتا ۔فیر لوکاں دے اندر جذبہ آزادی دی لہر دو ڑ گئی تے جتھیاں دی صورت آپ ؒ دے ہتھ تے بعیت کرن لگے ۔سید صاحب دی کوششاں پاروں حالات بدلن لگے ۔مسلماناں دی غیرت جاگ اٹھی ۔ایس سمے صوبہ سرحد وچ رنجیت سنگھ دا راج سی ۔مسلمان ایس ظلم دے راج وچ بڑی بے چارگی دی زندگی گزار رہے سن ۔ایہناں دے مال ،جان تے عزت وی محفوظ نہیں سی ۔مسیتاں وچ بانگ دیون اتے پابندی سی تے مسیتاں دی بے حرمتی عام جیہی گل سی ۔سید صاحب ایہناں حالات توں پوری طرح جانو سن تے آپ ؒ نے ایس ظلم و استبداد دے خلاف جہاد دا علم بلند کر ن دا فیصلہ کر لیا ۔ ایس سلسلے وچ سید صاحب پہلے کوئٹہ بعد وچ افغانستان تے پرت دے ہوئے پشاور گئے جدوں سکھ سرکار نوں ایس گل دی خبر اپڑ ی تاں اوہناں آپ ؒ نوں روکن لئی دس ہزار فوج دا اک دستہ گھلیا ۔اکوڑہ خٹک دے مقام تے سکھ فوج نوں مجاہداں ہتھوں شکست دا مونہہ ویکھنا پیا ۔ ایس شکست مگروں سکھ سید صاحب کولوں بہت زیادہ ڈر گئے سن ۔آپ دا مقابلہ ہن سکھ سدھے طور تے نہیں سی کرنا چاہندے ایس لئی اوہناں آپ دے خلاف سازشاں دا جال وچھا نا شروع کر دتا ۔سکھاں نے پشاور دے سرداراں نوں دولت تے قتدار دا لالچ دے کے اپنے نال ملا لیا  ایہناں سرداراں دی بے وفائی دی وجہ توںنوشہرہ وچ ہوئے یدھ دے سٹے چنگے نہ نکلے ۔پشاور چ قیام کرن سمے سید صاحب نے حیاتی دے ہر میدان وچ اسلامی قوانین دا نفاذ کیتا تے لوکائی نوں اسلام دا بھیلیا ہویا سبق یاد کروایا۔ایس دے برعکس دشمناں کدے وی سید صاحب نوں سکھ دا ساہ نہ لین دتا تے سازشاں دے جال وچ سید صاحب نوں گھیرنے دی کوششاں ہو ندیاں رہیاں ۔آپ ؒ نوں زہر دے کے مارنے دا جتن وی کیتا گیا تے کدے آپ اتے وہابی ہوون دا الزام لا یا گیا ۔انج عوام نوں سید صاحب دے خلاف کرن دی ہر کوشش کیتی گئی ۔ایہناں سارے عوامل دی وجہ توں سید صاحب ایہہ گل چنگی طرح جان گئے سن کہ مقامی سرداراں تو وفا تے تعاون دی امید رکھنا فضول اے ۔ہن آپ ؒ نے پشاور چھڈن دا فیصلہ کیتا تے سکھاں دے خلاف جہاد نویں سریوں شمالی علاقیاں ولوں شروع کرن دا فیصلہ کیتا ۔سید صاحب پہلے کشمیر گئے تے بعد وچ بالا کوٹ آگئے۔6مئی 1831ء نوں آپ ؒ  نوں اطلاع ملی کہ سکھ فوج بالا کوٹ اپر حملہ کرن والی اے ۔آپ ؒ نے فورا مٹی کوٹ دے ٹبے اتے مجاہداں دے اک دستے نوں متعین کر دتا ۔سکھاںنوں ایس اہم مورچے دا پتہ چل گیا ۔ہک روایت موجب کسے بدبخت مقامی مسلمان نے ایس مورچے دی نشان دہی کیتی ۔سکھ فوج دے سردار شیر سنگھ نے ایس موقع توں فائدہ چکیا ۔ایس بدلی ہوئی صورت حال پاروں سید صاحب نے وی اپنی جنگ حکمت عملی نوں بدل لیا ۔آپ ؒ اوس ویلے حویلی واصل خان وچ رہ رہے سن ایہہ حویلی مسجد بالا دے نیڑے اے ۔آپ ؒ نے صلاح مشورے لئی سارے مجاہداں نوں ایس حویلی وچ اکٹھا کیتا ۔آپؒ نوں ایس گل دا پورا احساس سی کہ بالا کوٹ دے لوک ایس ویلے خطرے وچ ہن جے اوہ اپنی جان بچاون لئی بالا کوٹ تو ں باہر جاندے نیں تاں سکھاں پورے بالا کوٹ نوں تباہ و برباد کر دینا اے ۔ایس لئی آپؒ  نے بالا کوٹ وچ رہ کے سکھاں نال فیصلہ کن لڑائی لڑن دا فیصلہ کیتا ۔پہلے تے سکھاںنوں شکست ہوئی پر سکھاں دے جوابی حملے وچ تازہ دم فوج دی ورتوں پاروں جنگ دا پاسا پلٹ گیا ۔ہک گولی آپؒ دی ران وچ لگی ۔پرآپؒ ایس حالت وچ وی وڈی بہادری تے جواں مردی نال لڑ دے رہے تے بہت سارے سکھاںنوں جہنم واصل کیتا ۔مسلسل لڑائی دی وجہ توں آپؒ دا بہوں ساراخون وگ چکیا سی جس دی وجہ توں میدانِ جنگ اندر ای آپ وی شہید ہوگئے ۔شاہ ولی اﷲ دے پوتے شاہ اسماعیلؒ وی ایسے تھاں اتے شہید ہوئے ۔آپؒ دے مزار اقدس اتے کافی وقت گزار کے ایس دھرتی دے دوسرے وڈے شہید شاہ اسماعیل ؒ دے مزار ول ٹر پئے ۔

                شاہ اسماعیل شہید دا مزار چوک شاہ اسماعیل دے شمال مغرب وچ واقع اک اچے ٹبے اتے ہے ۔چوک توں ایس ٹبے دا فاصلہ ہک کلومیٹر ہے ۔اسیں ہو لی ہولی چلدے ہوئے شاہ صاحب دے مزار اتے اپڑے ۔بڑی سوہنی ہوا چلدی پئی ہائی ۔آپ ؒ دے مزار تے دعا کرن مگروں کافی دیر تائیں مزار دے احاطے وچ بیٹھے رہے دل نوں اک عجیب جیہا سکون محسوس ہو رہیا سی ۔کیوں جے اسیں اجیہاں ہستیاں دے مزاراں اتے حاضری دے چکے ساں جہناں دی عظمت دے قصے اسیں سکول زمانے وچ اپنیاں کورس دیاں کتاباں وچ پڑھ چکے ساں ۔ایہہ اوہ عظیم لوک نیں جہناں اک عظیم مقصد دی خاطر اپنیاں جاناں دے نذرانے پیش کیتے سن ۔ایہناںنے رب دے دین دی سر بلندی لئی اپنا سب کجھ قربان کر دتا ۔اپنا آرام و سکون قربان کر کے ساری عمر پہاڑاں تے میداناں وچ جہاد کر دے ہوئے گزار دتی ۔سارا دن ایہناں دونویں عظیم ہستیاں دے مزار اتے گزاریا ۔دوپہر ویلے موسم وچ کجھ گرمی پیدا ہو گئی سی ایس لئی آرام کرن لئی ہوٹل پرت آ ئے ۔ڈیگر ویلے جدوں آرام کرن پچھوں جا گے تاں موسم بہت ای خوشگوار ہو گیا سی ۔دل نوں خوش کرن والی ٹھنڈی ہوا دریائے کنہار دے پا نیاں نال ٹکڑا کے واپس پرت رہی سی ۔بازار دی رونق دوبالا ہو گئی سی ۔بازار دے آل دوالے دے سارے ہوٹل تے قہوہ خانے سیلانیاں نال بھر گئے سن ۔دریائے کنہار دے کنڈیاں اتے وی کافی لوک جمع سن تے کیف و مستی نال مچلدیاں موجاں دا نظارہ ہمیشہ واسطے اپنے ذہن دی سکرین اتے محفوظ کر رہے سن ۔

                بالا کوٹ دی پر سکون ہوا نے ساڈے دلاں نوں مطمئن کیتا تے سکون بخشیا ۔شام نوں یاد گار بناون لئی ہن بازار وچ آ گئے ۔سیلانیاں  دی بہوں وڈی گنتی نے شہر دی رونق نوں دوبالا کر دتا سی ۔شہر دیاں صاف ستھریا ںسڑکاں تے نکھرا ہویا مہاندرہ بہوں سوہنا لگ رہیا سی ہر پاسے ہریالی تے سبزے نے ڈیرے جمائے ہوئے سن ۔شہر دے آل دوالے اُچے اُچے پہاڑ فصیل بن کے کھلوتے ہوئے سن ۔بالاکوٹ دی آبادی شہر دے دونویں کنڈیاں اتے اے ۔ایہناں دے وچ رابطے دا ذریعہ اک لکڑی دا پل تے اک پکا پل اے ۔لکڑی دے پل بنے نوں لگ بھگ سو سال ہو گئے نیں ۔پر ہن وی اوہ صحیح سالم موجود اے ۔کجھ دیر اسیں ایس پل نوں ویکھ دے رہے کہ شام دیاں بانگاں شروع ہو گئیاں تے اسیں نماز پڑھنے لئی جامع مسجد شہید چلے گئے ۔ایس مسیت دے ستون دریائے کنہار دی ڈونگھیائی وچوں چکے گئے نیں تے نالے طرز تعمیر (دا ساری ڈھنگ )پاروں ایہہ مسیت فن تعمیر دا اک سوہنا نمونہ اے ۔نماز پڑھدے سمے پر کیف ہوا ساڈے دلاں نوں مسحور کر رہی سی ۔ہولی ہولی شام رات وچ بد ل گئی اوہ پہاڑی جس اتے حویلی واصل خان سی تے جس وچ سید صاحب قیام کیتا سی اوس اپر وڈے نوے طرز تعمیر دے ہوٹل تے نکے نکے گھراں وچ بلدے بلب تے دوسریاں روشنیاں باہروں تاریاں وانگ ٹمٹما ندیاں ہویاں لگ رہیاں سی ۔ایس منظر توں وی کافی لطف اندوز ہوئے ۔ہن رات دے نو وج چکے سن ،ایس لئی سیر نوںمکاندے ہوئے ہوٹل پرت آئے شام دا کھانا کھاہدا تے نال قہوہ وی پیتا ۔کیوںجے سارا دن پھر پھر کے اساں بہوں تھکے ہو ئے ساں ۔ایس لئی اپنے اپنے بستر اتے بہہ کے سارے دن دی کارگزاری بارے اک دوجے نال گلاں شروع کر دتیاں ۔ہر بندہ سوہنے شبدہ وچ اپنی ہڈ ورتی دس کے خوش ہو رہیا سی ۔ساہنوں گلاں کر دے ویکھ ہوٹل دا ویٹر وی اجازت لے کے کمرے وچ آ گیا ۔اوس آ کھیا !

                ’’صاحب جی ! تسی لوک تے ایس موسم وچ آندے او  تے خوشگوار یاداں نال لے کے چلے جاندے او ۔ایتھے دے مقامی لوکاں نوں موسم شدید ہو جاون پاروں بڑیاں  مشکلاں دا سامنا کر نا پیندا ے ۔سیال وچ برف باری دی وجہ توں راستے بند ہو جا نے نیں ۔ موسم برسات وچ ایتھے بہت بارشاں ہو ندیاں نیں تے نالے دریا وچ سیلاب آجاندااے ۔ ساون وچ جدوں مون سون اپنے عروج اتے ہو ندا اے ایتھے بہوں ساریاں بارشاں ہوون کا رن درخت جڑاں توں اکھڑ جاندے نیں تے ندی نالیاں وچ روڑ دے نیں ۔مقامی لوک ایہناں درختاںنوں کافی مشکلاں نال پھڑ کے اپنے  لئی بالندے طور تے ورتدے نیں ۔ایہناں دناں وچ لینڈ سلائیڈنگ وی ہوندی اے ۔گلیشئراں وچ ٹٹ بھج کارن سڑکاں بند ہو جاندیاں نیں ۔کدے کدے انسانی جاناں تے مال ڈنگر دا وڈے پدھر اتے نقصان ہوندا ے اکثر ایس موسم وچ بالا کوٹ تو ں وکھ وکھ گراواں نوں جاون والے راہ بند ہو جاون کارن لوکاںنوں وڈی اوکھت بھوگنی پیندی اے ۔جدوںاجیہی صورتِ حال ہووے تاں اکثر سیلانی ایتھوں ای پرت جاندے نیں ۔‘‘

                ویٹر دیاں ایہہ گلاں سن کے سارے سوچیں پے گئے تے کافی افسردہ وی ہوئے ۔ ویٹر نے آکھیا کہ صاحب ایہناں ساریاں مشکلاںدے باوجود ایہہ دھرتی ساہنوںا پنی جان توں ودھ پیاری اے ۔باقی ایہہ تکلیفاں آون جاون والیاں شیواں ہو ندیاںنیں ۔بہادر ایہناں توں نئیں ڈر دے ۔کیوں جے سویرے کاغان ول ٹرنا سی ایس لئی ویٹر نوں جاون دا آکھیا تے نال ای سون دی خاطر بتیاں بجھا دتیاں ۔

                بالا کوٹ اینی وار جاون دا موقع ملیا کہ ہر وار خوشگوار یاداں نال واپسی ہوئی ۔کجھ انج نیں ۔

                بالا کوٹ وچ پہلا قیام والد صاحب دے دوست گھر ہو یا ۔اوہناں دا گھر شہر توں پنج کلومیٹر دی وتھ اتے سی ۔بالا کوٹ اپڑن تے اوہناں دی کار وچ گھر اپڑے ۔گھر اک پہاڑی اتے سی جتھوں بالا کوٹ دی آبادی کجھ کجھ وکھالی دے رہی سی ۔سڑک دے اک پاسے گہرے کھڈے سن تے پہاڑی اتے گھنا جنگل سی ۔گھر والے دس رہے سن کہ اکثر جنگلی جانور رات سمے گراں وچ آ جاندے نیں ۔ایس لئی رات سمے گراں واسی بہوں گھٹ نکل دے نیں ۔ کدے کدے جنگلی چیتا وی گراں وچ آ جاندا اے تے مال دا بہوں نقصان کر دا اے ۔ایس دکھ توںکئی ہور جانور وی آبادی وچ آ جاندے نیں ۔ایس ٹور وچ بالا کوٹ وکھ پارس دے اک گراں وچ شادی اتے جان دا موقع وی ملیا تے لاڑی نوں ڈولی وچ آندا ویکھیا ۔ایس توں وکھ شوگراں یاترا وی ہوئی ۔

                دوجی یاد دا تعلق گورنمنٹ ہائی سکول بالا کوٹ نال جڑیا ہو یا اے ۔لینڈ سلائیڈنگ کارن سکول وچ رکے ہوئے ساں ۔اچانک بہوں سارے لوک سکول دے گرائونڈ وچ جمع ہو نے شروع ہوئے تے فیر ویکھدیاں ویکھدیاں ایہہ گنتی کئی سو ہو گئی۔سکو ل دے اک ماسٹر کولوں جمع ہوون دا کارن پچھیا تاں پتہ لگیا کہ کجھ دناں توں بارش نہ ہوون پاروں علاقے دے چشمے سک گئے نیں ۔ایہہ سارے لوک بارش منگن لئی اکٹھے ہوئے نیں جدوں مولوی صاحب آ گئے تاں ایہناں پہلاں دو نفل پڑھے تے مگروں مولوی صاحب نے رو رو کے بارش لئی دعا کیتی ۔ویکھدے ویکھدے اک کالی بدلی آئی تے بارش شروع ہو گئی ۔بارش مسلسل چار گھنٹے تائیں ہوندی وہی ۔ہر پاسے جل تھل ہو گیا تے دریا دی روانی وچ وی تیزی آ گئی ۔بارش رکن نال میں طالب علماں نال دریا اتے آ گئے تاں ویکھیا کہ بہت سارے مقامی لوک دریا اندر وڑ کے تیز پانی نال روڑ کے آون والی لکڑی نوں پھڑ رہے نیں ۔ویکھ کے بہوں حیرت ہوئی کہ کیویں انسان اپنے نکے جئے مفاد لئی اپنی جان نوں وی خطرے وچ پاون توں باز نئیں آندا ۔مقامی لوکاں دے بقول ایہہ کم ایہناںلوکاں دا نت دا اے ۔کئی وار انسانی جان دے جاون تے وی ایہہ لوک مڑ دے نہیں ۔

                بالا کوٹ دی اک ہور یا د آ گئی ۔1991 دی شام میں اپنے طالب علماں نال باہر نکلیا تے کجھ طالب علماں آئس کریم کھاون دا آکھیا ۔اسیں سارے رل کے اک دکان اتے گئے تے ہر اک نے اپنی پسند دی آئس کریم لئی تے دریا دے کنڈے اتے بہہ گئے ۔رات سمے دریا دے کنڈے ہوٹلاں دیاں بتیاں دریا دے پانی وچ بہوں سوہنیاں وکھالی دے رہیاں سن کافی دیر ایتھے بیٹھن مگروں سکول پرت آئے تے اگلی سویر کاغان ٹر پئے ۔کاغان اپڑن تے پتہ لگیا کہ طالب علماں سمجھیا کہ میں پیسے دے دتے نیں تے میں سمجھیا اوہناں دتے نیں ۔فیصلہ ہویا کیونجے بالا کوٹ پرتدے ہوئے رکنا سی ایس لئی اوہدے پیسے دے دتے جاون گے ۔ رب دی کرنی انج ہوئی کہ پرت دے سمے سانوں سواری مظفر آباد دی مل گئی ۔انج بالا کوٹ نہ رک سکے ۔ایس گل دا بہوں افسوس ہویا 1992ء نوں اگلی کلاس دے نال مڑ ایس شہر دی یاترا لئی آیا تاں سب توں پہلاں اوس دی دکان اتے گیا تے ساری گل دسی ۔دکان اتے موجود بندے نے مینوںبٹھا یا تے اپنے والد نوںلین چلا گیا ۔جدوں اوہدے والد صاحب آئے تاں میں اوہناں نوں ساری گل دسی ،معذرت کیتی تے پیسے لین دا آکھیا ۔میری گل سن کے اوہ بہوں خش ہو ئے اوس نے آکھیا تسی میرے پیسے سال بھر یاد رکھے تے ہن دیون لئی آئے او ۔میں سمجھدا ہاں پیسے آ گئے نیں ۔دسو کیہ پیو گے ؟میرے ناں کرن مگروں وی اوہناں چاہ منگوا لئی ۔ رل کے چاء پیتی تے میں اوہناں دا شکریہ ادا کر کے سکول پرت آ یا ۔جدوں میں ایس گل دا ذکر اپنے دوجے پروفیسراں نال کیتا تاں آکھن لگے کہ ساہنوں وہ نال لے کے جانا سی تاںجے اسیں وی چاء پی لیندے توں اکلا چاء پی کے آ یا ایں لہذا جرمانے وجھوں ساہنوں وی چاء پلا ۔ اک وار فیر سکول توں باہر آ کے چاء پیتی ۔

کنہار دیس دا پہلا پڑا ۔کاغا ن :

                گرمیاں نے میدا نی علاقے خاص کر شہراں وچ ڈیرے جمائے ہو ئے نیں ۔جس کارن لوک شہراں وچوں انج نکل کے پہاڑ ی تھاواں ول آئے جیوں زمین دے گرم ہوون پاروں کیڑے مکوڑے دھرتی چوں باہر آندے نیں ۔دوجیاں وادیاں وانگ پاکستان بھر توں سیلانی وادی کاغان ول منہ کر دے نیں ۔بھاویں کہ ایہناں دی آمد جون وچ شروع ہو جاندی اے پر جولائی وچ بہوں رش ویکھن وچ آ ندا اے ۔ایس دا مکھ کارن ایہہ کہ جو ن وچ برف باری پاروں اکثر راہ بند ہو ندا اے تے اگست وچ میدانیاں علاقاں وچ بارش دے کارن موسم وچ تبدیلی پاروں سیلانیاں دی آمدو رفت گھٹ جاندی اے ۔جولائی وچ ایس وادی دیاں رونقاں اچی ٹیسی اتے ہوندیاں ہن ۔ایہو وجہ اے کہ کاغان جاون لئی سویرے سویرے اڈے اپڑن دے باوجود بساں تے کوچاں وچ تھاں نئیں سی ملدی ۔لاری اڈے کھڑے سوچ رہے ساں کاغان کیویں اپڑناں اے ۔تھوڑی دیر مگروں ہک ڈاٹس والا آ یا تے تھوڑے جیہے وادھو کرایہ دے اوس نال سفر شروع کرن دا پروگرام بنیا ۔ساریاں ایس سواری نوں غنیمت جانیا تے چپ کر کے اپنا سامان رکھیا تے ایس دیاں لکڑی دے فٹے ورگیاں سیٹاں اتے بہہ گئے تاں سفر شروع کیتا جا سکے ۔ڈاٹسن دے چلن مگروں احساس ہو یا کہ سواری دی چون وڈی غلطی اے پر تھوڑا جیہا سفر کرن مگروں میرے وچار بدل گئے کیوں جے چھت نہ ہوون پاروں روح پرور ہوا واں نے ساڈے والاں دے تار چھیڑنے شروع کر دتے ۔ہاں جے اسیں کسے بند گڈی وچ سفر کر دے ہوندے تاں اندازہ ای نہیں سی کر سکدے کہ باہر کس قسم دی ہوا چلدی پئی اے تے ہولی ہولی ایہہ ہوا تے اسیں ہک جان دو قالب ہوون لگ پئے ۔ڈاٹسن وچ تھاں بند گڈی نالوں کھلی ہو ندی اے ۔گڈی ہولی ہولی کاغان ول ودھ رہی سی ۔ہوا وچ ٹھنڈ بہتی ہوون کارن گڈی دے ادھے حصے اتے ترپال پا دتی گئی پر جدوں ساتھیاں نوں باہر دے نظارے ویکھن وچ اوکھیائی ہوئی تاں چھیتی ای ترپال لا ہ دتی گئی ۔جیویں جیویں گڈی اگانہہ ودھدی گئی ساڈی تیز تے ٹھنڈا ہوا نال یاری پکی ہوندی گئی ۔ہن تے دریائے کنہار وی ساڈا ہمسفر بالکل ایسے طرح بن گیا جیوں دریائے سندھ گلگت جاندے ہوئے سڑک دے نال نال چلدا اے ۔

                دریائے کنہار جیویں دوجے دریاواں توں اپنی خوبصورتی پاروں نویکلی تھاں رکھدا اے ۔انج ای اپنے ناں پاروں وی دوجے دریاواں وچ ایس دی وکھری پچھان اے ۔اصل وچ شبد ’’کنہار ‘‘دو شبدا توں مل کے بنیا اے ۔یعنی ’’کوہ‘‘جس دا مطلب اے پہاڑ تے ’’نہار ‘‘جس دا مطلب اے ’’نہریاں پانی ‘‘ایس دریا نال کئی رواتیاں وی جڑیاں ہوئیاں ہن ۔کنہار توں وکھ کجھ لوگ ایس نوں ’’نین سکھ‘‘وی آکھدے نیں ۔ہک روایت اے کہ ملکہ نور جہاں ہک وار کشمیر جا رہیا ساں کہ راہ وچ اوس دیاں اکھیاں دکھن لگ پئیاں ۔کسے دے مشورے تے اوس نے ایس دریا دے پانی نال اکھیاں دھوتیاں تاں اوہ ٹھیک ہو گئیاں جس پاروں ملکہ نے ایس نوں نین سکھ کہہ کہ پکاریا۔

                اسیں حسین و دلکش قدرتی منظر ،پر کیف ٹھنڈی ہوا ،ہرے بھرے اچے پہاڑ ،سوہنے وگدے چشمے ،دریائے کنہار دا صاف شفاف تے کھپ پاندا پانی ،سبزہ زار و لالہ زار نوں اکھیاں پھاڑ پھاڑ کہ ویکھ رہے ساں جدوں اکھیاں نہ رجیاں تے من دی تسلی نہ ہوئی تاں سارے ڈاٹسن دے وچکا ر کھڑے ہو گئے تے ایہناں اکھیاں دی تریہہ بجھاون دا چارہ کرن لگے ۔ساڈے کھلوون پاروں ساڈے نال سفر کر دے دوجے مسافراں نوں تکلیف تاں ہوئی تیے اوہ ساڈے ول گھو ر گھور کے تکن وی لگ پئے پر اسیں ٹس توں مس نہ ہوئے میرے لئی ایہہ وڈی حیرانی والی گل سی کہ ایہ لوک نہ تے اسمان ول تکدے نیں تے نہ دریا ول ۔نہ چشمے ویکھدے نیں تے نہ ای پہاڑ ،نہ سوہنے رکھاں ول ایہناں دی توجہ اے تے نہ سوہنے بدلا ں ول تے نہ ٹھنڈی ہوا ایہناںنوں متاثر کر دی اے ۔ایہہ لوگ اپنی لگن وچ مگن نیں تے ہک دوجے نال اپنے ذاتی مسائل بارے ای گلاں کر رہے ہن تے فطرت ایہناںواسطے ہک عام جئی شے ہائی ایس وچ ایہناں دا قصور وی نہیں کیوں جے ایہہ لوک فطرت دی گودی وچ  پلے نیں تے غم روزگار نے ایہناں لوکاں دی سوچ دا رخ بدل دتا اے ۔آکھیا جاندااے کہ باہر والے منظر اوہدوں ای سوہنے لگ دے نیں جدو ں بندے دا اندر دا موسم سوہنا ہووے ۔جے بندے دا دل مطمن نہیں تاں اوس نوں باہر دے سارے موسم تے سارے منظر پھکے لگدے نیں ۔اسیں شہراں دے واسی جدوں ایہناں علاقیاں ول رخ کر دے آں تاں ایتھوں دے مقامی لوکاں دی زندگی اتے رشک کر دے آں کہ کنی سوہنی تے پرُفضا جگہ اتے وسدے ہن پر موسم دی شدت پاروں ایہناں لوکاںنوں جہناں اوکڑاں نال واہ پیندا اے اوس بارے کدے غور نہیں کیتا ۔وادی کاغان جاندے وقت رستے وچ جنے رنگ ویکھے شاید ای کسے ہور ٹھہارے ویکھن ہون ۔مینوں چنگی طرح یاد اے کہ کاغان تو فیصل آباد پرتن مگروں وی کئی دناں توڑی میدانی علاقے دے سارے رنگ پھکے پھکے لگدے رہے سن ۔کیوںجے ایہناں رنگاں وچ اوہ رنگینی ،خوبصورتی تے چاشنی نہیں جیہڑی کہ وادی کاغان دے نظاریاں وچ سی ۔ایہہ وادی اپنے اندر اک خاص جادو رکھدی اے جیہڑا ہک وار ایس وادی دی سیر کر لوے بار بار ایس وادی دی سیر کرن  واسطے اوہد ادل پھڑک دا اے ۔ایہہ وادی بالوکٹ توں با بو سر تائیں پھیلی ہوئی اے ۔ایتھے کنک ،چول ،مکئی تے آلو دی پیدا وار بہت زیادہ ہوندی اے ۔جدوں شاہرہ ریشم نہیں سی بنی ۔وادی کاغان ای شمالی علاقیاں تائیں اپڑن دا اک سادھن سی تے اوہناں علاقیاں نال تجارت وی ایس علاقے راہیں ہوندی سی ۔اوس ویلے سڑک نہ ہوون تے ذرائع آمدورفت نہ ہوون پاروں اکثر پندھ پیدل ای طے کیتا جاندا سی تے ایس مگروں ایس مقصد لئی گھوڑے تے خچراں دی ورتوں شروع ہوئی تے انگریزاں اپنے راج وچ وی انج ای سفر کیتا ۔ اوہ ہر پندرہ میل دے سفر توں بعد پڑا کر دے تے ایس مقصد لئی اوہناں نے تھاں تھاں ریسٹ ہائوس وی بنائے ہوئے سن ۔اوہناں وچوں اکثر ریسٹ ہائوس اج وی موجود نیں ۔گوجر ،کوہستانی خانہ بدوش تے دور دراز دے تھاواں اتے رہن والے لوک ہن وی پیدل ای سفر کر دے ہن ۔ایس وادی دے شمال وچ گلگت ،جنوب وچ مانسہرہ ،مشرق وچ آزاد کشمیر تے مشرق وچ پکھل تے بھوگڑ منگ اے ۔

                گڈی وادی دیاں اچیاں نیویاں تھاواں اتوں لنگھدی ہوئی اگانہہ ودھ رہی سی کہ ہک دم سارے لوک ہشیار ہو گئے ۔۔کنڈکٹر توںجدوں ایس بارے پچھیا تاں پتہ لگا کہ گڈی ہک گلئشیر توں گزر دی پئی سی ۔کجھ ساتھیاں نے وڈے غصے نال کنڈکٹر نوں آ کھیا کہ توں پہلے کیوںنہیں دسیا کہ گڈی گلیشئر توں لنگھدی پئی اے ۔کنڈکٹر آکھیا سجنو ناراض نہ ہوو ۔کوئی اک گلیشئر نہیں ایس طرح دے اگانہہ کئی گلیشئر تہاڈی اڈیک وچ نیں ۔اوس دی ایہہ گل سچی سی کیوں جے اگے کافی گلیشئر راہ وچ آئے تے اکثر گلیشئراں تے گڈیاں پھسیاں ہویاں سن تے گڈیاں وچ بیٹھے لوک گڈیاں وچوں باہر آ گئے سن تے دوجیاں گڈیاں وچوں وی مسافر نکل کے اگلی گڈی نوں دھکا لگا رہے سن تے انج کئی گڈیاں ایہناں برفاں توں اگا نہہ نکلن وچ کامیاب رہیاں ۔ساڈی گڈی وی کجھ ایس دی صورت حال نال دوچار ہوئی سی ۔بھانویں کہ کاغان ناران سڑک توں برف ہٹاون تے ایس نوں کھلا رکھن لئی بلڈوزر وی کم کر رہے سن پر گڈیاں دارش بہتا ہوون پاروں کئی تھاواں اتے گڈیاں دیاں لائیناں لگیاںہوئیاں سن ۔جس وادی وچوں اسیں لنگھ رہے ساں قدرت دا حسن ایتھے وادھو ماترا ہر پاسے کھلریا ہویا اے ۔مینوں انج پیا لگدا پیا سی کہ جویں زمین دا ایہہ ٹوٹا قدرت نے ساہنوں ہک انعام وجھوں دتا ہووے ۔اخیر سفر طے کر دے ہوئے اسیں کاغان اپڑ گئے ۔بھانویں کہ کاغان ساڈی منزل نہیں سی سگوں اسیں ناران اپڑنا سی ،پر ایہہ وڈی حقیقت اے کہ ایس پوری وادی نوں کاغان وادی ای آکھیا جا ندا اے حالانکہ کاغان اک نکا جیہا قصبہ اے ۔بہتے ہوٹل نیں ضروریات زندگی دی ہر شے اہتھوں مل جاندی اے ۔آل دوالے دے پنڈاں لئی ایہہ اک تجارتی مرکز اے ۔ایتھوں کئی پنڈاںلئی ٹرانسپورٹ دی سہولت موجود اے ۔بہت گھٹ لوگ ایتھے ٹھہر دے نیں ۔بہتے لوک ایس قصبے دیاں رونقاں ویکھ کے ناران ول ودھ جاندے نیں ۔ بھانویںکاغان نال میریاں بہت ساریاں یاداں جڑیاں نیں پر کجھ دا ذکر ای کراں گا ۔

                مینوں چنگی طرح یاد اے کہ جدوں پہلی وار میں بالا کوٹ توں بیڈ فورڈ بس راہیں کاغان آ یا ۔تاں ایس وادی دی سندرتا نوں نہیں سی ویکھ سکیا کیوں جے اک بس پرانی دوجا رفتا ر بہوں مٹھی تیجا مقامی لوکاں خاص کر زنانیاں دی بہوں گنتی پاروں حبس تے بو پاروں ساہ لینا اوکھا ہو یاسی ،جدوں باری کھولی جاندی تے ٹھنڈ لگ دی تے دوجے مسافر وی اعتراض کر دے ۔ایس توں وکھ کجھ زنانیاں مسلسل روہ رہیاں سن ۔پتہ لگا کجھ ڈیہاڑے پہلا ں اک بس دریا وچ ڈگی سی جس وچ ایہناں دے کئی جی مارے گئے سن تے اے ساریاں جنازے اتے نہ اپڑ سکیاں تے ہن مکانے جا رہیاں نیں ۔ایس توں بعد بس اک تھاں اتے رکی ۔سارے مسافر بس توں باہر آ کے مرن والیاں لئی فاتحہ خوانی کیتی تے اوہناں زنانیاں تے چنگا پٹ سیاپا پایا ۔ جدوںکھڈے ول جھاتی ماری جاندی تاں بس بہوں تھلے نکی جیہی وکھالی دیندی سی ۔ایس توں بعد بس ناران ول روانہ ہو گئی ۔

                1991 ء وچ گورنمنٹ کالج بھاول نگر دے طالب علم نال وادی دی یاترا لئی آ یاں ۔برف باری بہتی ہوون کارن بس کاغان توں اگانہہ نہیں سی جا رہی ۔ایس لئی گورنمنٹ ہائی سکول کاغان وچ ٹھہرن دا پروگرام بنیا ۔سکول جا کے پتہ لگا کہ ہید ماسٹر صاحب چھٹی تے نیں تے کوئی استاد اوہناں دی اجازت توں بغیر سکول وچ ٹھہرن دی اجازت نہیں دے رہیا ۔ بہوںمنتاںکرن مگروں جدوں اجازت نہ ملی تاں میری سنگی پروفیسراں فیصلہ کیتا کہ برانڈے وچ رات گزاری جاوے گی تے سویر ے ہیڈ ماسٹر نال گل کیتی جاوے گی ۔سو سارے طالب علماں سکول دے اک پاسے برانڈے وچ آپو اپنے بسترے وچھا لے ۔انج کر دا ویکھ کے استاداں نوں غصہ تاں بہوں پر شبداں توں اظہار توں وکھ اوہ کجھ وی نہیں کر سکے ۔مغرب توں کھانا کھاہدا ۔ٹھنڈی ہوا ،چاننی رات تے پہاڑاںاتے بنے گھراں وچ بلدیاں روشنیاں دا آنند مانن لئی بازار وچ آئے تا ں سکول دا چوکیدار آ یا تے آکھن لگا کہ ہیڈ ماسٹر نے تہانوںبلایا اے ۔طالب علماںنوں کجھ ہدایتاں کر کے میں اپنے سنگیاں نال پرتیا ۔ہیڈ ماسٹر صاحب جہناں دا تعلق بالا کوٹ نال سی بڑے نگھے سبھا تے خوش اخلاقی نال ملے ۔ایس توں پہلاں اوہ کجھ آکھدے اساں اوہناں دے ناں لکھی چٹھی دی فوٹو کاپی اوہناں دے حوالے کیتی جس وچ آون دی اطلاع دتی گئی سی ۔چٹھی پڑھ کے اوہناں چوکیدارنوں دو کمرے تے باتھ روم کھولن دا حکم دتا تے نالے چاء پیون دا آکھیا ۔کیوںجے طالب علم بازار وچ سن ایس لء یشکرے نال ناہ کر کے اسیں اوہناں کولوں اجازت لئی۔ایس یاترا وچ تن دن سکول وچ رکنا پیا کیوں کے فوج دے جوان سڑک اتوں برف ہٹا رہے سن ۔ایہناں تناں دناں وچ ایس نکے جیہے قصبے وچ رش ویکھن یوگ سی ۔ہوٹلاں وچ تھاں نہیں سی تے اوہناں دا کرایہ وی بہوں ودھ گیا سی ۔ کھاون پیون دیاں شیواں وی ودھ قیمت اتے مل رہیاں سن ۔مقامی لوکاںنے تے سیلانیاں دی رجھ کے کھل لہاون دا جتن کیتا ۔

                1993ء وچ مڑ توں ایسے کالج دے طالب علماں نال ایس شہر دی یاترا دا رب نے موقع دتا ۔56طالب علم میرے نال سن ۔حسبِ معمول چٹھی راہیں سکول دے ہیڈ ماسٹر نوں اطلاع دتی گئی سی ایس لئی رہائش وچ کسے اوکڑ دا سامنا نہیں  کرنا پیا ۔کاغان ٹھہر ن دا اکو مقصد سی کہ سویرے ناران جاون والا راہ کھل جاوے تے اسیں ناران چلے جائیے پر ایتھے اک انیونی گھٹنا واپری ۔ہویا انج کہ شامیں کھانے مگروں سارے طالب اپنے گردیاں وچ پھرن لئی چلے گئے ۔اک دوجے نوں مذاق کرن تے اوہناں وچکار پہلا ں تکرار ہوئی تے مڑ لڑائی ۔لڑائی پچھوں سارے طالب علم آرٹس تے سائنس دے گرویاں وچ ونڈے گئے تے ایس موقعے توںچک کجھ شرارتی طالب علماں نے اپنے اپنے گرویاں نال اک دوجے نال اکٹھی سیر کرن تے ناہ کر دتی ۔اک گروہ کاغان جانا چاہندا سی تے دوجا واپسی کرنا چاہندا سی ۔میرے لئی ڈاڈھی اوکھت بن گئی لگ بھگ اوہناں نوں ساری رات سمجھاون مگروں وی جدوںکوئی مسئلے دا حل نہ نکلیا تاں واپسی دا فیصلہ ہویا ۔دوپہر تک بس واپس آ گئی تے رات سمے اسیں بالا کوٹ اپڑ کے ہائی سکول وچ ڈیرے لائے ۔شامیں کھانے مگروں کجھ طالب علماںنال وکھرا تے باقی طالب علم اپنے اپنے گروپاں وچ پھر دے رہے ۔رات اک وار فیر صلح دا جتن کیتا پر سٹا کجھ چنگا نہ نکلیا ۔کیوںجے آرٹس دے طالب علم بہتے سن تے سائنس دے گھٹ ایس لئی سائنس گروپ دے شرارتی پنج طالب علماںنوں چھڈ کے باقی دے سائنس گروپ دے طالب علم وی سیر لئی اگا نہہ جاون لئی تیار ہو گئے تے صلح نال رہون دی یقین دھانی کروائی ۔اوہ پنج طالب علم ضد تے اڑے رہے تاں سویرے گورنمٹ ٹرانسپورٹ صوبہ سرحد دی لاہور جاون والی بس اتے اوہناں نوں سوار کر دتا گیا ۔میں اوہناں نوں ٹکٹ لے کے دتی تے کجھ پیسے راہ وچ خرچن لئی وی دتے ۔اوہ طالب علم تے چلے گئے پر مینوں ڈاڈٓ ہرکھ لگا رہیا تے اوہ دن اسیں بالاکوٹ ای ٹھہرے تے نویں سریوں ٹور دا پروگرام الیکیا ۔فیصلہ ہو یا کہ اک یاں دو راتاں مظفر آباد گزار کے راوالا کوٹ آزاد کشمیر جایا جاوے گا ۔واپسی تے اک رات مری تے دو دن اسلام آ باد گزارکے واپسی ہو جاوے گی بھانویں کہ ایہہ سارے علاقے ساڈے پہلے ٹور وچ نہیں سن پھیر وی سارے طالب علم خوش سن کہ اوہ نویان تھاواں ویکھ رہے نیں تے جاون والے طالب علماں دی ہٹ دھری اتے افسوس وی کر رہے سن ۔

پریاں دا دیس ،ناران :

                قدرت دی فیاضی ویکھ دے ہوئے اسیں کاغان توں ناران دا پندھ بنڑیا ۔ناران اپڑ کے ساہنوں اپنے آپ تے رشک آون لگ پیا کہ اسیں اوس رب دے مانی آں جس نے کائنات دے ذرے ذرے وچ نور تے حسن دے جلوے بھر دتے نیں ۔ہن ناران اپڑ گئے ساں سارے طالب علماں نوں بہوں چاء چڑھیا کیوں جے ایس تھاں نوں ویکھن دی سدھر اوہناں دے من وچ بال پن توں ای سی ۔ایس لئی کہ اوہناں ایس تھاں دا ذکر اپنیاں کتاباں وچ پڑھیا سی۔کتاباں وچ ایس تھاں بارے پڑھن مگروں ہر طالب دی روح بے چین وکھالی دیندی سی تے اوہ ہر مل تے ایس دھرتی نوں ویکھنا چاہندے سن ۔اوہناں دی بے چینی دا اندازہ ایس گل توں لایا جا سکدا ے کہ اوہ رستے وچ آرام کرن دی تھاں سدھا ناران اپڑنا چاہندے سن ۔جس ویلے اسیں ناران اپڑے تاں  ہلکی ہلکی پھوار ،تیز تے ٹھنڈی ہوا نے ساڈا سواگت کیتا ۔میری روح نوں ہو لی ہولی سکون آون لگا کیوں جے مینوں انج محسوس ہو رہیا  سی کہ ایہہ اپنے اصلی ٹھکانے اتے اپڑ گئی ہووے ۔

                کسے وی لمے تے اوکڑواں بھرے سفر دے بعد منزل اتے اپڑن پچھوں سب توں اوکھا مرحلہ کسے چنگے تے سستے ہوٹل دی بھیال ہو ندی اے ۔اڈے وچ کجھ ساتھی بہہ گئے سامان کول تے اسیں دو بندے تے ہوٹل دی بھال لئی چلے گئے ۔ہوٹلاں دے کرائے اسمان نال گلاں پئے کر دے سن ۔جدوںکئی ہوٹل ویکھن مگروں وی گل نئیں بنی تاں دھون لمکاندے بازار وچ جا رہے ساں کہ اک مقامی جوان آیا تے آ کھن لگا کہ آئو تہانوں سستے ہوٹل ول لے جاواں ۔اسیں وی اﷲ میاں دی گاں ہار اوہدے پچھے پچھے ٹر پئے ۔اوہ ساہنوں بازار دے اوس پاور پہاڑ دے اتے گراں وچ لے گیا جتھے ہوٹل تے نہیں سی پر گھراں دے کجھ کمرے مناسب کرائے اتے دستیاب سن ۔ایتھے اک بہوں وڈی اوکڑ سی کہ کھان پین لئی کوئی ہوٹل نہ سی تے بہتے گھراں وچ بجلی تے پانی وی نہیں سی ۔البتہ فرنیچر تے بسترے نویں سن ۔دوجا خطرہ ایتھے ایہہ سی کہ ایہہ آبادی توں تھوڑا ہٹ کے سن میں اپنے ساتھی نوں آکھیا کہ ساہنوں ایتھوں چھیتی نکلنا چاہی دا اے ۔جے ساہنوں ایہناں لٹ لیا تے پچھلیاں نوں خبر وی نہیں ہونی ۔بہر حال ربی رحمت پاروں بچ بچا کے ایتھوں نکل آ ئے تے ربی مہربانی پاروں تھوڑی جیہی بھیال مگروں اک مناسب کرائے اتے کمرہ مل گیا بھانویں کہ ایس ہوٹل وچ بجلی شام نوں ہی ملنی سی پر پانی دی سہولت تے صاف بسترے تے کھان پین دی سہولت موجود سی ۔جدوں باقی ساتھیاں نوں کمرے بارے دسیا تاں چائیں چائیں ساریاں اپنا سامان کمرے وچ رکھیا تے تھکیویں پاروں لمے پے گئے جدوں اُٹھے تاں شام دیاں بانگاں پیاں ملدیاں سن ۔

                مغرب دی نما ز پچھوں شام دے دھندلکے وچ ناران دی سیر لئی نکل پئے ۔ہر طرف معطر ہوا ایس وادی وچ آون والے ہر سیلانی سے مکھ نال ٹکڑا کے جی آ یاں نوں آ کھ رہی سی ۔ کیوں جے سفر پاروں دوپہر نوں روٹی نہیں سی کھاہدی ایس لئی کجھ ساتھیاں نوں بھکھ نے بہوں تنگ کیتا ہویا سی ۔ہولی ہولی چلدے ہوئے پہلاں دریائے کنہار دے اوس پاسے گئے جتھے پی ٹی ڈی سی والیاں موٹل /کاٹجز بنائے ہوئے سن ۔ایہہ تھاں بہوں سوہنی اے ۔اک وڈے تے ہرے بھرے میدان دے آخر وچ پہاڑ دی گود ی وچ بنے موٹل دے کمریاں وچوں آون والی روشنی ماحول نوں بہوں سوہنا بنا رہی سی ۔موٹل دے پربندھکاں میدان دی ونڈ کر کے چھوٹے چھوٹے باغ بنائے ہوئے سن ۔روشنی دا مناسب پربند ھ ہوون پاروں ایہہ تھاں بہوں سوہنی وکھالی دے رہی سی ۔پھلاں نال سجیاں کیاریاں اکھیاں نوں تے من نوں سکون دے رہیا سن ۔ایتھے بالاں دے من پر چاوے واسطے جھولے وچ لگے ہوئے سن ۔بالاں دے مکھڑیاں اتے پھیلی مسکراہٹ ماحول نوں ہو ر سوہنا بنا وہی سی ۔ایتھے میں جیہڑی شام گزاری اوہ میری زندگی دی شاماں وچوں ہک ناقابل فراموش شام اے ۔دریائے کنہار وی شام نوں رات دے ہنیرے وچ تبدیل ہوندے ویکھ کے مستیاں پیا کر دا سی ۔میرا من کر دا سی کہ میں ایتھے بیٹھا رواں تے ایس تھاں توں کدے وی نہ اٹھاں ۔کیوں جے دنیا دے ہنگامیاں توں دل تنگ آ چکیا سی تے ایس آب و ہوا ،دریا تے فضا وچ ساری زندگی گزار دیواں ،پر اوکھت ایہہ سی بھکھ نال ساتھیاں دی جان پئی نکلدی سی سو بازار وچ اک ہوٹل اتے آ بیٹھے ویٹر :’’میں آپ کو اس خوبصورت وادی میں خوش آمدید کہتا ہوں ‘‘

                سنگی :کیہ کیہ پکایا اے ؟

                ویٹر :جناب آپ جو کجھ آڈر کریں گے آ جائے گا ،مگر اس وقت دال ماش اور چھوٹے گوشت کے علاوہ سب کچھ ختم ہو گیا ہے ۔

                سنگی :انج کر تن بندیاں لئی دال تے اک لئی گوشت لے آ،سلاد وی نال ہووے ۔

                تھوڑی دیر مگروں اوہ روٹی لے کے آ گیا ۔ساریاں اپنیاں اپنیاں پلیٹاں چکیاں تے مزے نال کھان لگ پئے ۔پر گوشت والے ساتھی نے گوشت چھڈ کے دال کھا نا شروع کر دتی کیوں جے اک تاں گوشت سخت بہوں سی تے چنگی طرح گلیا وی نہیں سی ۔دوجا ایس وچ مرچاں حدوں ودھ سن ۔جدوں ویٹر دا دھیان ایس پاسے دیوایا گیا تاں اوہ بلاچوں چراں پلیٹ چکی تے مڑ گوشت والے دیگچے وچ جا کے پلٹ دتے ۔ ساڈے لئی ایہہ وڈی حیرانی سی ۔ایس توں بعد قہوہ پیتا ۔جدوں پیسے دیون دی واری آئی تاں اوس گوشت دی پلیٹ دے پیسے وی منگے ۔جدوںکائونٹر اتے بیٹھے آ دمی نوں ویٹر دی حرکت بارے دسیا گیا تاں اوس نے تن دال ماش پلیٹاں دے پیسے لے کے ۔قہوہ اپنے ولوں میزبانی وجھوں پلایا تے مڑ سویرے ناشتے لئی آون دا ٓکھیا ۔ساری رات دیر تک ناران وچ مٹر گشت کر دے رہے ۔رات سمے ناران بازار وچ کافی رش سی ۔آخر کار اک سنگی نے یاد کروایا کہ سویرے جھیل سیف الملوک ویکھ جانا ایں ایس لئی آرام کرنا چاہی دااے ۔ایہہ گل سن کے ہولی ہولی کمرے وچ پرتنا شروع کردتا ۔ کمرے وچ آ کے کجھ چر سارے دن دی کاروائی تے وچار اک دوجے نوں دسدے رہے ۔ چھیتی ای ساریاں نوں نیند نے آ گھیریا تے سنگی خراٹے مارن لگ پئے ۔

                ناران دے نال جڑیاں یاداں وچوں پہلی وار ناران یاترا دی یاد مینوں وسر نہیں ۔جنی وار ی وی ناران آ یا دو کم ضرور کیتے نیں ۔پہلاإ لاہور ہوٹل توں کھانا کھاہدا یا ں چاء پیتی ۔ کیوںجے ناران دی پہلی یاترا سمے ایس ہوٹل وچ مبلغ 20 روپے رات نوں قیام کیتا سی ۔ اک ہور گل اوہدوں جی ٹی ایس پشاور دی اکو اک بس ایس ہوٹل توں ای چلدی سی ۔دوجا کم سرکاری ڈنگر  ہسپتال دی یاترا ۔ہویا انج کہ یاترا دے دوجے دن میرے نکے بھر محمود احمد دا ڈھڈ بہت خراب ہو گیا ۔پیچس لگن پاروں کمزوری ہوئی تے فیر تیز بخار ہو گیا ۔ہوٹل والیاں ہسپتال جا کے ڈاکٹر کولوں دوائی لین دا مشورہ دتا ۔پہلاتاں میڈیکل سٹور تلاش کیتا گیا کہ ڈاکٹری دی بجائے اوہدے کولوں دوائی لے لوی جاوے ۔جدوں میڈیکل سٹو ر ملیا تاں اوہ بند سی ایس لئی مجبوراََ ہسپتال جانا پیا ۔اک بندے کولوں ہسپتال دا راہ پچھیا تے مڑ دسے ہوئے تھاں ٹھکانے اپڑے تاں ڈاڈھی حیرانی کیوںجے اک کمرے باہر اک وڈا بورڈ لگا ہویا سی تے اوس اتے ایہہ عبارت لکھی ہوئی سی ۔’’شفا ء خانہ حیوانات ۔زیر انتظام ضلع کونسل مانسہرہ‘‘یقین نہیں آ رہیا سی کہ مقامی لوک شفا ء حیوانات توں اپنی دوائی لیندے نیں یاں اپنے ڈنگراں دی ۔ بڑی ہمت کر کے بوھا کھولیا تے اندر وڑ گئے ۔اندر اک منڈا بیٹھا کتاب پڑھ رہیا سی اوہدے کولوں ڈاکٹر دا پچھیا ۔اوس دسیا ۔

                ’’ڈاکٹر صاحب جنگل میں گئے ہیں ‘‘

                ’’وہ جنگل میں کیا کرنے گئے ہیں ؟‘‘میں آ کھیا

                ’’جنگل والے صاحب کی مرغیاں بیمار ہیں ۔ان کو دوائی دینے کے لیے گئے ہیں ‘‘اوس جواب دتا ۔

                ’’وہ انسانوں والے ڈاکٹر ہیں یا جانوروں والے ہیں ۔‘‘میں آ کھیا

                ’’جی میرے پاس ایک ہی ڈاکٹر ہے ۔وہی انسانوں کا علاج کر تا ہے اور وہی جانوروں کا ۔آپ بیٹھیں آتے ہوں گے ۔ان سے ان کے کام کے بار ے میں پوچھ لیں ‘‘اوس وڈی معصومیت تے پیار نال جواب دتا ۔

                خیر تھوڑی اڈیک مگروں ڈاکٹر صاحب آئے ۔دوائی لئی تے واپس ہوٹل پرت آئے ڈر دے ہوئے اوہناں دی ڈگری دا نہ پچھیا ۔کہ ناراض و کے دوائی دیون توں انکاری نہ ہو جاون ۔اگلا دن آرام کیتا تے فیر جھیل سیف الملوک دی یاترا شروع ہوئی ۔ایس توں پہلاں ایس جھیل دی خوبصورتی بارے گل کرئیے ۔آئو پہلا سیف الملوک دی پریم کہانی سندے آں ۔

                دنیا وچ بہوں گھٹ جھیلاں اجیہاں ہن جیہناں نال کوئی دیومالائی قصہ جڑیا ہویا اے ۔جے کر کوئی قصہ ہے وی تاں او ہ ایس طرح دا نہیں جس طرح جھیل سیف الملوک نال جڑیا ہویا اے ۔ایس جھیل نال جڑے سیف الملوک کے قصے نے ایس جھیل نوں لازوال جھیل بنا دتا اے ۔ایہہ کہانی میں وکھ وکھ بندیاں کولوں سنی تے اج وی جھیل ول جاندے ہوئے انج جاپدا پیا سی کہ جیویں میں اوسے سمے وچ اپڑ گیا ہاں تے ایہہ کہانی اپنے کرداراں نال میرے سامنے اگانہہ ودھ رہی اے تے میری جذباتی کیفیت انج دی ہو گئی کہ اوہ کہانی میرے ذہن دی سکرین اتے چلن لگی ۔

                شہزادہ سیف الملوک نے اک رات اک حسین و جمیل پری نوں سفنے وچ ویکھیا تے ویکھدے ای اوس تے عاشق ہو گیا ۔کیوں جے ایس پری دے حسن وچ اک مقناطیسی کشش ہائی ۔شہزادہ ایس پری دی زلفاں دا سیر ہو گیا ۔ایس دے دن رات بے قراری وچوں لنگھن لگے تے اوس نوں ایس پری نوں حاصل کرن دی لے لگ گئی ۔حالانکہ ایس گل د یکوئی گارنٹی نہیں سی کہ اوہ پری ایس دنیا وچ ہے وی کہ نہیں؟کیوں جے شہزادے اوس نوں کیول سفنے وچ ای تکیا سی ۔شہزادہ اپنے ہوش و حواس گوا بیٹھا تے فیر پری نوں حاصل کر نا ای اوس نے حیاتی دا مقصد بنا لیا ۔اوہ عشق پاروں پری دی بھیال پاروں اپناں راج پاٹ چھڈ کے نکل پیا ۔ عشق دیاں سختیاں بہوں ورھیاں تائیں شہزادے نے جھلیاں تے اخیر ہک رات اوس نوں سفنے وچ اک اشارہ ہو یاکہ جے کر اوہ ایس جھیل دے کنڈے بارہ ورھیاں تک عبادت کرے تاں اوس نوں پری مل سکدی اے ۔ایس اشارے توں پچھوں او ہ اوکڑاں بھرے سفر مگروں ایس جھیل اتے اپڑ گیا تے بارہ ورھے تائیں مسلسل عبادت وچ گزار دتے ۔جدوں باراں ورھے پورے ہو گئے تاں ہک چٹے دن اوہدا سفنا پورا ہو گیا ۔شہزادہ اک جھیل دے کنڈے بیٹھا ہو ندا تے پری دوجے کنڈے اپنیاں سہیلیاں نال نہاون لئی آندی تے شہزادہ نکل کے پری دے کپڑے چرا لیندا ۔پری نوں پہلاں تاں شہزادے دے ایس حرکت اتے بہوں غصہ آیا ، پر چھیتی ای اوہنوں اپنی بے بسی دا احساس ہو گیا کیوںجے اوس نوں پتہ سی کہ اوہ اپنے جادوئی کپڑیاں توں بغیر اُڑ نہیں سکدی ۔پری اپنی ایس مجبوری پاروں شہزاد ے دیاں منتاں کر دی اے کہ اوہ اوس دے کپڑے موڑ دیوے ۔شہزادہ کپڑے موڑن دی پری سامنے اک شرط رکھدا اے کہ اوہ کپڑے لین مگروں اوس نال ویاہ کرے گی تے اوس دے دیس جاوے گی ۔من ای من وچ پری وی شہزادے اتے عاشق ہو جاندی اے ۔اوہ چھیتی نال ہاں کر دیندی اے ۔کیوں اوس نے ایناں سوہنا گھبرو انسان ایس توں پہلاں نہیں سی ویکھیا ہو ندا ۔شہزادے تے پری دے میل نوں ویکھ کے پری دے ہک عاشق دیو نوں بہوں غصہ آ ندا اے اوہ آندا ای جھیل دے بند نوں اپنے پیر دے ٹھڈے نال بنھ دیندا اے جس دی وجہ توں جھیل دی آل دوالے اک وڈا طوفان آ جاندا اے تے دھرتی ہلن لگ پیندی اے ۔پہاڑاں توں پتھر ڈگدے نیں تے اک خوفناک صورت ِ حال پیدا ہو جاندی اے ۔انج دی صورت حال نوں شہزادے نے اپنی حیاتی وچ پہلاں کدے نہیں سی ویکھیا ۔شہزادے نے پری نوں لے کے اک غار وچ پناہ لئی تے جان بچائی جدوں سیلاب دا پانی اتریا تے اوہ پری نوںلے کے اپنے دیس ول ٹر پیا ۔

                ایہہ کہانی میں کئی مقامی بندیاں توں کئی وار سنی سی کیوں جے بہتے لوکاں نوں سیف الملوک دی کہانی دا پتہ نہیں ہو ندا ایس لئی اوہ سیلانیاں نوںکہانی سنن دا آکھدے نیں ۔بہتے بھولے سیلانی اوہناں دی گلاں وچ آ کے کہانی سن لیندے نیں ۔کہانی مکن تے اوہ پیسے منگ دے نیں جے کر منہ منگے پیسے نہ دتے جاون تے بد تمیزی اتے اتر آندے نیں انج ناران وچ اوس غار نوں وی ویکھاون دے وی پیسے لیندے نیں ۔ناران وچ اک نکا جیہالکڑی دا پل وی شہزادے دے ناں نال منسوب کر دے نیں تے جے کوئی اوس نوں ویکھنا چاہوے تاں اوس تھاں تائیں لے جاون دے وی پیسے لیندے نیں ۔میاں محمد بخش دی بیان کیتی کہانی اپر دسی گئی کہانی توں بہوں وکھری اے پر کجھ واقعات اوہناں دی کہانی نال میل ضرور کھاندے نیں ۔ معلوم نہیں اے کہانی سچی اے یا جھوٹھی بہر حال صدیاں توں ایہہ قصہ انج ای بیان کیتاجا رہیا اے تے ہن لوک وی وڈی دلچسپی نال ایس قصے نوں سندے نیں تے کئی مقامی لوکاں دا ایس قصے نوں سناون نال روز گار جڑیا اے ۔

                میں تے سنگی ہتھ وچ سٹی ،  بسکٹ تے پانی لے کے دریائے کنہار دے کولوں مڑ کے جھیل ول ٹر پئے ۔سادے توں اگانہہ وی بہوں سارے لوک جھیل ول جا رہے سن ۔ایہہ جھیل ناران توں 8کلومیٹر دی وتھ اتے اے ۔میدا نی علاقے دے لوکا ں نوں ایس تائیں اپڑن لئی چار گھنٹے لگ جاندے نیں ۔کیوں جے سارا رستہ پہاڑی اے تے جویں تسی اگانہہ ودھدے جائو گے تاں پہاڑ دی چڑھائی ودھدی جاوے گی ۔میدانی علاقے دے لوکاں دی پہاڑچڑھن دی عادت نہیں ہو ندی ایس لئی اوہ راہ وچ تھک جا ندے نیں کئی ساہ لے کے مڑ ہمت کر کے جھیل ول ٹر پیندے نیں کئی ناران پرت آندے نیں کجھ لوک جیہناں کول پیسے ہین تے اوہ جھیل نوں وی ویکھنا چاہندے نیں ۔اوہ رستے وچ خچر یاں جیپ والیاں نوں پیسے دے کے جھیل اتے اپڑ جاندے نیں ۔

                جھیل دا رستہ بہوں سوہنا تے قدرتی منظراں نال بھریا ہویا اے جھیل دے رستے دیاں وکھو وکھ تھا واں اتے کھلرے ویشال سبزہ زار ،برف نال پہاڑیاں ،تھاں تھاں تے وگدے قدرتی چشمے ،پہاڑاں توں ڈگدے جھرنے (آبشاراں )فطرت دے سہپن دا سوہنا نمونہ پیش کر دے نیں ۔اسیں سارے وڈی ہمت نال (حالانکہ ساریاں دے ساہ پھلے ہوئے نیں )پتھراں اتے چلدے تے رستے وچ آون والے وگدے پانیاں نوں پیراں ہیٹھ لتاڑدے ہوئے مسلسل جھیل ول ودھ دے گئے ۔ساڈے توں اگے تے پچھے ہوور وی لوک ہولی ہولی اپنا پندھ مکاون دا جتن کر رہے سن جھیل ول کوئی ٹانویں ٹانویںگڈی (جیپ)وی جاندی نظریں پیندی سی ۔گڈی کیول اوہدوں ای جھیل تایئں اپڑ سکدی اے جدوں رستے وچ بہتی برف نہ ہووے تے چشمیاں دے پانی تیزی نہ ہووے ۔جے جھیل تک جیپ اپڑے تاں اوہ صرف دو گھنٹے وچ ای سیلانیاں نوں سیر لئی دیندے نیں ۔جے جیپ جھیل تائیں نہ اپڑ سکے تاں سیلانیاں نوں گلیشئر اتے اتار کے پیسے لے کے پچھا نہہ پرت آندے نیں ۔ایہہ سب کجھ جھوٹ بول کے کر دے نیں ۔جدوں گلیشئر اتے اپڑ دے نیں تاں وڈی بدتمیزی نال آکھدے نیں کہ اوہ اتر جان یاں فیر جھیل تائیں جاون دے ہور پیسے دیون ۔

                جھیل ول جاندے رستے وچ کسے اچی تھاں کھڑ کے نیویں پاسے ول جھاتی ماریئے تاں انج جاپدا اے اے جیویںکوئی جلوس آ رہیا ہووے ۔رستے وچ وی کئی نکے نکے گلیشئر آندے نیں جھیل دے ادھے رستے توں بعد اک وڈا گلیسئر آندا اے جس دی لمائی لگ بھگ ہک کلومیٹر ہو سی ۔ایس نوںپار کر دے ہوئے جتھے ٹھنڈی ہوا دے لورے آندے نیں ، اوتھے جے کر ٹھنڈا پانی بوٹاں وچ وڑ جاوے تاں چودہ طبق روشن ہو جاندے نیں ۔ایس تھاں تے اک بندہ پانی والیاں بوتلاں ،جوس دے ڈبے تے پیپسی دے ٹین برف ووچ دب کے بیٹھیا ہو یا سی ۔کئی سیلانیاں ایس کولوں پانی یاں جوس خرید رہے سن ۔کیوں جے نال لیاندا پانی رستے وچ ای مک گیا سی ۔اسیں وی ایس کولوں پانی تے جوس دے دبے لے کے ہو لی ہو لی جھیل ول ٹر دے رہے ۔تھوری دیر مگروں تیز ہوا چلن لگ پئی ۔آسمان تیکھلرے  ہوئے بدلاں نے مل کے سورج نوں دھک لیا تے ویکھدے ای ویکھدے بدلاں دی گرج نال مینہ وسنا شروع ہو گیا ۔بھانویں کہ موسم سوہنا ہوون پاروں آل دوالا بہوں سوہنا ہو گیا سی پر جدوں بدل گرجد ا تاں بالاں تے کڑیاں دیاں ڈر ماروں چیکاں نکل جا ندیاں ۔تیز تے ٹھنڈی ہوا نے اک اجیہی صورت حال پیدا کر دتی کہ سمجھ نہیں سی آ رہی کہ ہن کیہ کیتا جاوے ؟کپڑے گلے ہوون پاروں ٹھنڈ بہوں محسوس ہو رہی سی ۔نکے بالاں دا بہوں برا حال تے اوہناں دیاں ماواں پریشان سن ۔بدل ہور سنگھنا ہو یا تے انج جا پیا جیویں شام دا ہنیرا گوہڑا ہو گیاہووے ۔ ہن ہوا دی شدت وچ ہور وادھا ہو گیا سی (تیز تے ٹھنڈ پاروں )ایس دے باوجود اسیں تے ہو ربہوں سارے سیلا نی وڈی احتیاط نال اگانہہ ٹر دے رہے ۔کافی دیر بعد ہوا پاروں بدل ایدھر اودھر ہو گیا سورج دیاں رشماں نے دھرتی تے پہاڑاں نوں روشن کیتا ۔ہن جو منظر اکھیاں ویکھ رہیاں سن ایس توں پہلاں اجیہا منظر نہیں سی ویکھیا تے نہ  ای من وچوں اوس گھٹنا دی یا دوسری اے ۔

                جدوں گلیشئر نوں پار کیتا تاں اک سنگی دی طبیعت ٹھنڈ پاروں خراب ہو گئی ۔کانبے نے بھرواں حملہ کیتا تاںاوہ سنگی اگانہہ جاون تھی انکاری ہو گیا تے آکھن لگا مینوں واپس گھلو ۔ تسی جھیل ول جائو مینوں کوئی اعتراض نئیں ۔میں آکھیا یار ! اکٹھے آ ئے ہاں تے اکٹھے ای جاواں گے ۔جے توں اگانہہ نہ گیا تاں اسیں وی نئیںجاواں گے تیرے نال ای پرت جاواں گے ۔اوہ میری گل تے راضی نہ ہو یا ۔ایسے دوران کجھ گھوڑیاں والے ساڈے کول آ گئے تے گھوڑیاں اتے بہہ کے جھیل ول جاون دا آ کھیا ۔ایہہ سن کے اوہناں نال پیسے مکائے تے سب توں پہلاں اوس سنگی نوں گھوڑے اتے سوار کروایا تے مڑ دوجے گھوڑیاں اتے بہہکے جھیل ول ٹر پئے ۔ایس وڈے گلیشئر توں لنگھن لئی گھوڑے تے خچر مل جاندے نیں تے انسان ایس جان لیوا سفر توں تھوری دیر لئی جان چھڈوا لیند ا اے ۔ایہناں اتے بیٹھن بعد آل دوالے کھلرے ہوئے فطرت دے نظارے ہور وی سوہنے لگ پیندے نیں تے فیر اخیر اسیں منزل اتے اپڑ گئے ۔پہاڑی موڑ مڑ دے ای یک دم جھیل اکھاں سامنے آ گئی تاں اکھیاں اوہ نظارہ تکیا کہ جھیل نوںپہلی وار ویکھن والا بندہ اپنی حیاتی وچ ایس لمحے نوں کدے نہیں بھل سکدا اچن چیت مونہوں سبحان اﷲ نکلیا کیوں جے ایس بارے کتاباں وچ پڑھے تے بذات خود اکھیں ویکھن وچ بہوں فرق ا ے۔ایس دے سہپن نوں شبداں راہیں بیان کر نا اوکھا اے ۔

                جھیل نوں ویکھن توں پہلاں سوچ آئی کہ پتہ نہیں ایتھے سیف الملوک تے پری بدیع الجمال دی پریت وارتا گزری وی ہووے گی یاںکہ نہیں پر ایتھے اپڑن پچھوں میرے دل نے ایہہ گل من لی کہ واقعی کسے سمے وچ ایتھے عشق و محبت دی ایس لازوال داستان نے جنم لیا ہووے گا جس دی باز گشت اج وی سنائی دیندی اے ۔

                ایتھوں دی تنہائی ،خاموشی ،خوبصورتی ،آب و ہوا ،پہاڑ ،رکھ تے سبزہ زار ہر شے ایس گل دی گواہی دیندین کہ کسے زمانے وچ دو دل دنیا تو ں بے نیاز ہو کے عشق دی راہ اتے چلے تے ہمیشہ واسطے امر ہو گئے ،میرا من وی کیتا کہ نیلے پانیاں دی ایس دھرتی اتے ہمیشہ لئی رہ جاواں ۔اپنے سارے غم تے دکھ بھلا کے ایتھوں دا ای ہو جاواں ۔میری روح چاہندی اے کہ میں تے جھیل ہک ہو جائیے پر معاشرتی ذمہ داریاں مینوں بار بار ایس کم توں روک رہیاں نیں ۔

                ایس پیالہ نما ،انوکھی تے بے مثال جھیل نوں ویکھ کے ہر درد دل رکھن والا بندہ متاثر ہو ندا اے تے نالے شہزادہ سیف الملوک تے پری بدیع الجمال دی محبت دی لازوال داستان دی سچائی دی گواہی جھیل دا صاف پانی تے ایتھوں دا ذرہ ذرہ پیا دیندا اے کہ عشق و محبت دے پر پیچ رستیاں اتے چلنا ایناں سوکھا نہیں ۔کسے نوں حاصل کرن لئی کتنے دکھ بردااشت کر نے پیندے نیں ۔ایس لئی کیول پر خا ر رستیاں توں ای نہیں کدی کدی اگ دا دریا وی پار کر نا پیندا اے ۔ایس جھیل دی سیر دے بعد عز م و ہمت دا سبق کیول حساس دل رکھن والے ای حاصل کر سکدے نیں ۔بے حس لوکاں واسطے ایہہ سفر کوئی اہمیت نہیں رکھدا جھیل دے سامنے پہاڑا ں دی شہزادی ملکہ پربت دعوتِ نظارہ تے دعوت فکر دیندی اے ۔ملکہ پربت تے جھیل دا رشتہ ازلی اے تے ایہو وجہ اے کہ ملکہ پربت جھیل اتے سایہ بن کے کھلوتی اے ۔

                کافی وقت ایتھے گزاریا تے رج کے فوٹو گرافی وی کیتی ۔بیمار متر دے آرام کرن پاروں طبیعت کا فی بہتر ہو گئی سی ۔ہن واپسی دا ویلا ہو گیا سی ۔جدوں آل دوالے جھاتی ماری تاں سارے سیلانی واپسی دیاں تیاریاں وچ رجھے ویکھے ۔ہن ہک وار فیر لماں راہ طہ کرن مگروں ناران دے بازار وچ نہ بھلن والی شام نوں اپنیاں یاداں ڈائری وچ لکھدے  پئے آں ۔

                کیوںجے کئی وار ایس سوہنی جھیل نوں ویکھن دا موقع ملیا ۔ہر وار ایس جھیل دا اک نواں مہاندرہ ویکھن نوں ملیا ۔بہت زیادہ یاداں وچوں دو دی سانجھ تہاڈے نال پاندا ہاں ۔

                پہلی یاد براہ راست جھیل سیف الملوک نال جڑی ہوئی اے ۔ہویا انج کہ اک شام ناران دے بازار وچ اک ہوٹل دے باہر بیٹھے لوکاں (سیلا نیاں )دی آوا جائی ویکھ رہیا ساں ۔میرے کول لاہور توں آئے سیلانیاں دا اک جتھہ رات جھیل اتے گزارن دا پروگرام بنا رہیا سی ۔ایس سلسلے وچ اوہناںکجھ مقامی لوکاں نال رابطہ وی کیتا سی ۔جیہناں جھیل کنڈے خیمے لائے ہوئے سن ۔اوہناں دی زبانی پتہ لگا کہ اوہ خیمے وچ رہن دا فی بندہ اک ہزار روپیہ لین گے ۔ایس اک ہزار روپے وچ اک گرم بستر تے ساڈی راکھی کرن گے ۔کھان دا پربندھ آپو کر نا ہووے گا یاں اوہناں نوں ایس دے وکھرے پیسے دینے ہون گے ۔ایہناں ای پیسیاں وچ دو وار چاء وی پین نوں ملے گی ۔جھیل اتے رات کڈن دا کیول اکو مقصد سی ۔مقامی لوک آکھدے سن کہ چن دی چودھویں نوں پریاں جھیل وچ نہاون لئی آندیاںنیں میں ڈر وی بہت رہیا ساں تے پریاں نوں ویکھن دا چاء وی من وچ بہوں سی ۔اپنے ساتھیاںنال مشورہ کیتا پر اوہناں نے آکھیا کہ نہ جا ۔کیوں جے ایہہ ساریاں فرضی گلاں نیں پریاں نہاون لئی نئیں آندیاں ۔کیہ اوہناں نوں پاکستانیاں دی عادت بارے پتہ نہیں ؟میں اوہناں دی گل نہ منی تے لاہوری جتھے نال جاون دی ہامی بھر لئی ۔جتھے وچ 8لوک سن ۔سردی توں بچن دا پورا سامان کجھ کھان پین دا سامان لے کے جیپ راہیں رات دے ہنیرے وچ جھیل اتے اپڑ گئے اوتھے جا کے پتہ لگا کہ ساڈے ورگے کئی ہور لوک وی پریان ویکھن آئے ہوئے سن ۔سب توں پہلاں تاں مقامی محافظاں ایس گل نوں رد کیتا کہ ایتھے پریاں آندیاںنیں ۔کیوں جے اوہناں وچوںکئی محافظا ں آکھیا کہ اوہناں کئی یوار چن دی چودھویں رات نوںایتھے ڈیوٹی کیتی اے اوہناں نے کدے کوئی پری نئیں دیکھی ۔اوہناں مقامی لوکاں نوں وی آ کھیا کہ کیوں جھوٹ بول کے کمائی کر دے نیں ۔ایس توں بعد جھیل توں بہت دور خیمے لاون دا  آ کھیا ۔کافی سارے خیمے لگے ہوئے سن تے اوہناں وچ جگدے دیوے بہوں سوہنا منظر پیش کر رہے سن چن دی چاننی وچ ایتھے دی ہر شے نہاتی ہوئی وکھالی دے رہی سی ۔چن جدوں جھیل دے وچکار اپڑیا تاں سارے لوک خیمیاں توں باہر آ کے نہ بھلن والا نظارہ تکن لگ پئے ۔ جدوںتائیں چن نے جھیل نوں پار نہیںکیتا کوئی وی خیمے اندر نہیں گیا ۔حالانکہ باہر بہوں ٹھنڈ سی ۔جدوں چن پہاڑاں اوہلے چلا گیا تا ں سارے لوک اک تھاں اکٹھے ہو گئے تے چاننی رات وچ جھیل دے سہپن بارے بارے اپنے اپنے وچار سانجھے کر ن لگے ۔ہن سویر ہوون والی سی ٹھنڈ ودھن نال بہتے لوک اپنے اپنے خیمے اندر چلے گئے کجھ من چلے حالے وی اپنی تھاں اُتے ڈٹے ہوئے سن ٹھنڈ تے ہنیرے پاروں خوف دی فضا طاری ہو رہی سی ۔کجھ دیر مگروں اک فوجی نے اذان دتی ۔بہت گھٹ لوکاں نے ٹھنڈے پانی نال وضو کیتا تے نماز پڑھی ۔ جدوں لو لگی تاں واپسی دی تیاری کیتی ۔چانن ہوون تے پیدل واپسی دا سفر شروع کیتا ۔ کنبدے ہوئے اک نویں سویر دا منہ ویکھ کے ایہہ سفر شروع کیتا ۔سورج دیاں رشماںنال جھیل دا آل دوالا ایناں کو سوہنا لگا کہ مڑ اج تائیں اجیہا نظارہ ویکھنا نصیب نہیں ہو یا ۔دسن یوگ گل ایہہ ہے کہ ساری رات پریاں ویکھن دے چاء وچ جاگدے رہے تے ٹھنڈ وی جھلی پر اوہناں دے درشن نہ ہوئے ۔ایس کارج تے مینوں اج تائیں حیرت ہوندی اے کہ ایہہ کم کیویں ہو گیا ۔بہر حال حیاتی دا ایہہ واقعہ کدے وی میں بھل نہیں سکدا ۔

                دوجے واقعے دا تعلق اک کالج ٹور نال اے ۔1990ء وچ گورنمنٹ کالج بھاول نگر دے طالب علماں نال جھیل سیف الملوک یاترا لئی پیدل نکلے ۔سارے طالب علم وڈ ے جوش تے جذبے نال ساڈے کول بہوں اگانہہ ودھ گئے ۔میں اک طالب علم نوں ہلہ شیری دیندے ہوئے ہولی ہولی جھیل ول ٹرے جا رہے ساں ۔کئی وار اوس طالب علم نے پچھانہہ پرتن دا آکھا یا پر میری ہلہ شیری پاروں ہولی ہولی ٹر دا ہویا جھیل اتے اپڑ گیا ۔باقی دے سارے طالب علم ساڈے توں پہلے اوتھے اپڑ گئے سن ۔جویں ای اوس طالب علم نے تکی تاں سڑ کے آ کھیا ۔

                سر! ایہہ چھپڑ ویکھاون لئی ایناں پندھ کروایا ۔میرے پنڈ دا چھپر ایہدے نالوں سوہنا اے ۔

                مینوں ایہہ گل سن کے بہوں غصہ آ یا ۔میں اتر دیندے آ کھیا ۔پتر ایس ویلے توں تھکیا ہو یا ایں ۔ایس لئی تینوںجھیل دی خوبصورتی نظر نہیں آ ندی ۔جیویں ای تیری تھکاوٹ اترے گی تینوں ایہہ جھیل بہوں سوہنی لگے گی تے مڑ تیرا من ایتھوں پرتن توں نہیں کر نا ۔

                میری ایہہ گل سن کے اوہ چپ ہو رہیا تے میں وی اوس نوں اکلا چھڈ دتا ۔کوئی تن وجے دے لگ بھگ موسم بہوں خراب ہو گیا ۔سپیکر راہیں اعلان کیتا گیا کہ سارے سیلانی چھیتی توں چھیتی جھیل توں چلے جاون ۔تاں جے اوہناں نوںراستے وچ کس قسم دی اوکڑ دا سامنا نہ کر نا پوے ۔ایہہ اعلان سندے ای سارے لوکاں پرتنا شروع کر دتا ۔اک تھاں اتے میرے سارے طالب علم وی جمع ہو گئے ۔اوہ طالب علم غائب سی ۔چھیتی چھیتی اوہنون لبھن دیاں ساریاں کوششاں بے کار گئیاں ۔اخیر میں سارے طالب علماںنوں تھلے جاون دا آ کھیا تے آپوں اوتھے رہیا تاں جے اوس نوں لبھ سکاں ۔اک نوں چھڈ کے باقی سارے طالب علم چلے گئے ۔ایس دوران دو فوجی گھوڑیاں اتے کول آئے تے نہ جاون بارے پچھیا ۔میں آکھیا :

                ’’میرا اک طالب علم غائب اے ۔میں اوس توں بناں کیویں جا سکدا اے ہا ں ۔‘‘

                اک فوجی جواب دتا ’’تسی پریشان نہ ہووے ،اسیں لبھ لینے آں ‘‘

                ایہناآکھن تو پچھوں اوہناں گل وچ پائیاں دور بیناں نال جھیل دے آل دوالے ویکھنا شروع کیتا تاں اوہناں نوں جھیل دے دوجے کنڈے اتے اک بندہ بیٹھا وکھالی دتا ۔ جدوں اوہناں دوربین راہیں مینوں وکھایا تاں میری جان وچ جا ن آئی ۔مڑ اوہناں وچوں اک گھڑ سوار اوہنوں لین گیا تے اوس نوںگھوڑے اتے بٹھا کے لے آ یا ۔جدوں اوس کولوں اینی دور جا کے بیٹھن دا کارن پچھیا تاںا وس دسیا ۔

                ’’سر جی !جھیل دے سہپن وچ کھب کے میں ٹر دا رہیا ۔مینوںاحساس نہیں ہو یا کہ میں تہاڈے توں بہوںدور آ گیا ہاں ۔جدوں میں تھک گیا تاں میں اک تھاں بہہ کے جھیل دی خوبصورتی نوں تکدا رہیا ۔رب دی سوہنی جھیل وچ اینی کوشش اے کہ میں باوجود پوری کوشش دے اوتھوں اٹھ نہ سکیا ‘‘۔

                ہن ہلکی ہلکی بارش شروع ہو سکی ۔فوجیاں چھیتی جاون دا آ کھیا میں اوہناں دا شکریہ ادا کیتا تے اسیں تنوں چھیتی نال جھیل نوں الودع آکھ کے اوتھوں آ گئے ۔جدوں ناران اپڑے تاں بارش وچ چنگی طرح نہاون پاوروں ٹھنڈ نال کنب رہے ساں ۔کپڑے بدل کے چاء پیتی تے رضائی وچ بہہ گئے ۔باقی دے طالب علماںاوہدی کلاس لینی شرو ع کر دتی ۔

خوشبو تے رنگاں دی دھرتی ۔لالہ زار:

                اگلے دیہاڑے لالہ زار جاون دا پروگرام بنیا ۔کیوں جے ایس تھاں دی خوبصورتی دے چرچے ہر سیلانی دی زبان اتے سن ۔پر مزے والی گل ایہہ ہے کہ پروگرام تاں بن گیا پر ساڈے وچوں کسے نوں ایہہ پتہ نہیں سی کہ لالہ زار کس طرف اے تے ایہدے ول رستہ کس پاسو جاندا اے؟ناراں توں ایس دا فاصلہ کناں اے ؟بہر حال پکا ارادہ کر کے ہوٹل دے مینجر کولوں لالہ زار بارے ضروری معلومات حاصل کیتیاں تے وت بازار وچوں نال لے جاون کجھ ضروری شیواں خریدیاں ۔مینجر نے لالہ زار جاون دے دو راہ دسے ۔جیپ یاں بس راہیں بٹہ کندی اپڑ کے پیدل لالہ زار تک اپڑنا ۔ایہہ رستہ کجھ سوکھا سی ۔دوجا ناران توں پہاڑی پگ ڈاڑیاں توں ہوندے ہویاں لالہ زار تک اپڑنا ۔فیصلہ اے ہو یا کہ پیدل چلن دا بہتا کوئی تجربہ نہیں ۔ایس علاقے وچ موسم وی غیر یقینی ہو ندا اے ۔ایس لئی بٹہ کنڈی تائیں بس راہیں سفر کیتا جا وے تاں اوتھوںپیدل یا جیپ راہیں بٹہ کنڈی اپڑیا جا وے ۔ہن اسیں ہوٹل توں نکل بٹہ کنڈی جاون والے راہ تے دریائے کنہار سے ہمرکاب بن گئے ۔ٹرن لگ پئے  کہ کوئی جیپ یاں بس مل جاوے ۔پیدل ایس لئی چلنا شروع کیتا کہ جیپ والے بہوں پیسے منگ رہے سن تے بس دے چلن وچ حالے دو گھنٹے دی تاخیر سی ۔اسیں راستے وچ دریائے کنہار دے کئی بدلے ہوئے رنگ ویکھے ۔ایہہ سارے رنگ ایہنے سوہنے سن کہ انسا ن دا من کر دا سی کہ ایتھے ای رہ جاوے ۔ہن ایس دے اک پاسے جنگل پہاڑ تے دوجے پاسے دریائے کنہار سی ۔سڑک ہو لی ہولی دریا توں دور تے اوچی ہو ندی گئی ۔ایہو وجہ سی کہ دریا بہوں تھلے گہرائی وچ رہ گیا سی ۔چلدے ہوئے قدرتی منظراں دی یک رنگی ،چھوٹے وڈے گلیشئر تے پہاڑاںوچ بنے نکے وڈے غار ویکھدے رہے کہ بس دا ہارن سنیا تاں پیر اپنے آپ رک گئے ۔رکن دے اشارے تے بس رکی سارے ساتھی بس اندر چڑھ تاں گئے پر رش پاروںکسے نوں سیٹ نہ ملی ۔ حالانکہ کئی مسافر بس دی چھت اتے بیٹھے سفر کر رہے سن ۔ساہنوں وی چھت اتے بہہ کے سفر کرن تے قدرتی منظراں نوں ویکھن دا آ کھیا گیا ساڈے وچوں کوئی وی ایس کم لئی تیار نہ ہو یا تے 15کلومیٹر دا راستہ بس دے اندر کھلو کے طہ کیتا ۔بس ہو لی ہو لی چلدی تے کدے رکدی ہوئی بٹہ کنڈی اپر گئی ۔بٹہ کنڈی سطح سمندر توں 8849فٹ اچا اے ۔ایتھے دریا اک چمکدی لکیر وانگ وکھا لی دیندا اے ۔نکا جیہا بازار وی ہے ۔جتھوں ضروریات زندگی آسانی نال مل جا ندیاںنیں ۔ایس دے پہاڑاں وچ اک قیمتی پتھر )زبر جد)وی ملد ا اے ۔بہوں دور تائیں گھنا جنگل پھیلا ہو یا اے جس وچ جنگلی بکرے تے جنگلی مرغیاں توں وکھ برفانی چیتا ،بھورا رچھ تے ببر شیر ملدے نیں ۔

                جدوں لالہ زار اپڑیں تاں دوپہر ہو چکی سی ۔سمجھ نہیں سی آ رہیا کہ ہن کیہ کریے ۔لالہ زار پیدل سفر کیتا جاوے یاں جیپ راہیں ۔جیپ والے نال لالہ زار جاون دی گل کیتی تاں اوس نے جو پیسے منگے اوہ سن کے ساڈے ہو ش اڑ گئے تے فیصلہ ایہہ ہو یا کہ پیدل ای سفر کیتا جا وے گا تے پرتدے ہوئے رات ہو گئی تاں رات بٹہ کنڈی گزاری جا وے گی ۔ہن بازار وچوں لنگدے ہویاں اک بابے کولوں لالہ زار جاون دا راہ پچھیا ۔بابے نے ساہنوں لالہ زار دا شارٹ کٹ راستہ دسیا کہ اوہ سامنے والے پہاڑ اتے چڑ ھ جا ئو ۔ایس پہاڑ دے دوجے پاسے لالہ زار اے ۔اوس پہاڑ نوں ویکھ کے سارے بہوں خو ش ہوئے کہ پہاڑ بہتا اچا نئیں تے اسیں چھیتی ای لالہ زار اپڑ جاواں گے۔اﷲ داناں لے کے ساریاں اوس پہاڑ اتے چڑھنا شروع کیتا پر اوہ پہاڑ مکن دا ناں ای نہیں سی لیندا ۔ایہہ اوہی پہاڑ سی جس نوں ساریاںنے نکا جیہا سمجھیا سی ۔ہن اسیں پہاڑ دی اچیائی اتے آ گئے ساں کہ ساہنوں دریائے کنہار نکی جیہی نالی ہار وکھالی دے رہیا سی ۔مینوں اوس  سمے وڈی حیرت ہوئی جدوںگھڑی تے وقت دیکھیا تاں پتہ لگا کہ پہا ڑ اُتے چڑھدے ہوئے دو گھنٹے ہو گئے نیں ۔جویںجویں اسیں پہاڑ دی چڑھائی ول جاندے تاں پہاڑ دا اصل روپ ساڈے سامنے آندا گیا ۔ہن پہاڑ دی مٹی بہوں نرم ہو گئی سی ،جتھے پیر رکھدے مٹی بھرن لگی ۔جتھے وی پیر رکھدے مٹی تھلے ڈگدی پر اسیں فیر وی ہمت نہیں ہاری ۔سارے ہمت کر کے پہاڑ دی چوٹی ول سفر کر دے رہے ایس دوران اک موقع اجیہا وی آ یا کہ سارے دوستاںچڑھن لئی اپنا اپنا راہ چن لیا تے اک دوجے توں وکھ ہو کے اپنی سہولت دے تحت پہاڑ اتے چڑھن دی کوشش کر ن لگے میں ساریاں دے وچکار تے باقی ساتھی سجے کھبے سن ۔کجھ اگانہہ جا کے پہاڑ سدھا ہو گیا وڈی اوکھت نال پیر رکھدے ہوئے ہتھ نال پہاڑ وچوں سہارا لبھن دی کوشش کر دے اک تے ساہنوں کتے وی سہارا نہیں ملدا ۔ایسے دوران میرا پیر تلکیا تے میں پہاڑ نوں پھڑن داجتن کیتا تاں میری مٹھی مٹی نال بھر گئی تے میں پہاڑ توں تھلے اڑن لگا ۔رڑدے ہوئے میں کلمہ پڑھ لیا کہ ہن بچنا اوکھا ے ۔جدوں میں مڑ کے ویکھیا کہ میرے اک سنگی نے پہلاںاپنے آپ نوں اک دراڑ وچ پھسا یا تے مڑ میری لت پھر لئی ۔کجھ سمے لئی مینوں سکھ دا ساہ آ یا پر بلا سروں ٹلی نہیں سی ۔کیوںجے پہلی میری پہلے صرف میری جان نوں ای خطرہ سی ہن میرے ساتھی د ی جان وی خطرے وچ سی ۔اجیہی حالت وچ ساہ لینا وی اوکھا سی بہوں احتیاط نال ساہ لے رہے ساںکہ تیز تیز ساہ لین نال کتے تھلے ای نہ چلے جائیے ۔باقی ساتھی وکھالی نہیں سی دیندے پتہ نہیں اوہ کتھے گواچ گئے سن ۔تھوڑی چر بعد جدوں ہلے تاں دراڑ کھلی ہوئی تے اسیں دونویں تھلے ڈگدے گئے ۔میں اک وار فیر کلمہ پڑھیا ۔مینوں اپنی موت سامنے وکھالی دے رہی سی ۔ڈگدے ہوئے اک تھاں اتے آکے رک گئے تاں ساہنوں کجھ آوازاں سنائی دتیاں ۔اسیں مدد لئی پکارنا شروع کر دتا تے فیر پہاڑی دی چوٹی ولوں کجھ بال جیہناں دیاں عمراں باراں توں چود ہ سالاں وچکار سن تے اوہ بکریاں چرا  رہے سن ساڈی مدد لئی آ گئے ۔اوہ دوڑدے ہوئے ساڈے کول آ گئے ۔ اوہناںنوں دوڑدیاں ہویا انج لگ رہیا سی کہ اوہ پہاڑ اتے نہیں کسے مال روڈ اتے دوڑ رہے سن ۔ساڈے کول اپڑ کے اوہ پہلاں ساڈی حالت ویکھ کے رج کے ہسے ۔ایس توں اوہناں ساہنوں سہارا دے کے ایس مصیبت وچوں کڈھیا تے آکھن لگے کہ اینے وڈے ہو ئے او فیر وی ۔پہاڑ اپر چڑھنا نہیں آندا ۔اوہناں ساہنوں دسیا کہ ساہنوں سڑک راستے آ جا نا چاہی دا سی تے فیر اوہ ساہنوں سڑک اتے چھڈ آئے ۔جدوں سڑک دے دوجے پاسے ویکھیا تاں باقی دے دوست وی مل گئے ۔پتہ لگا اوہ وی اجیہی صورت حال دا شکار ہوئے جس دا سامنا اساں کیتا سی ۔اوہناں دی مدد وی اوہناں بالاں نے کیتی جیہناں ساڈی کیتی سی ۔اوہ بچے پہاڑ دی چوٹی ولوں آئے تے گئے کدھر ۔ایس دا کسے نوں وی کجھ پتہ نہیں سی کیوں جے سرت سبھلن تے انعام وجھوں اوہناں بالاں نوںکجھ پیسے دیون دا فیصلہ ہو یا ۔پر جدوں اوہناں نوں آ ل دوالے سگوں ہر پاسے تلاش کیتا گیا پر اوہناں دا نام و نشان کدھر ے نہ ملیا تاں ایس گل دا یقین ہو گیا کہ اوہ بال نہیں سن ۔ربی غیبی مدد سی ۔کسے سچ ای آکھیا اے کہ جدوں کوئی سچے منوں ربی بارگاہ وچ دعا کر دا اے تاں رب اوس دی دعا ضرور قبول کر دا اے ۔بے شک ایس مصیبت ویلے اسیں اوہنوں مدد  لئی پکاریا سی تے اوس نے عیب چو ساڈی مدد کیتی ۔

                سارے ساتھی تھک کے اک تھاہرے بیٹھے ساں تے ساریا نوں اک ڈونگھی سوچ نے گھیریا ہو یا سی کہ پتہ نہیں لالہ زار کتھے اے ؟ایسے دوران سڑک اتے کجھ بکر وال بکریاں چراندے ہوئے آئے تاں اوہناں کولوں لالہ زار بارے پچھیا ۔اوہناں دسیا کہ سامنے والی چوٹی اتے چڑھ جا ئو لالہ زار آ جاوے گا ۔ایہہ گل سن سارے اک دوجے نال لڑنا شروع  ہو گئے کہ پیدل سفر کر کے اسیں بہوں وڈی غلطی کیتی اے ۔اخیر فیصلہ ہو کہ ٹرن دا کوئی فائدہ نہیں ۔ ایس لئی ہمت کر کے لالہ زار ول ودھنا چاہی دا ے ۔ہمت کر کے سفر شروع کیتا تاں چھیتی ای وڈی حیرت ہوئی کہ ساڈے سامنے والے علاقے دا نقشہ ای بدل گیا اے ۔ہک سوہنا رنگ و خوشبو دا شہر ساڈے سامنے اے ۔اک پہاڑی سلسلہ تاحدِ نظر وسیع و عریض علاقے وچ پھیلیا ہو یا اے ۔ایس دے پچھے اچے پہاڑاں دیاں چوٹیاں اتے برف چاندی وانگ چمک رہی اے ۔ انج جاپدا ہے کہ اسیں جادو نگری وچ اپڑ گئے آں ۔جس دا چپہ چپہ نال سبزے نال پُر اے ۔انج لگد ا سی کہ جویں ہرے رنگ دا قالین پوری دھرتی اتے وچھیا ہووے ۔روح تائیں اپڑن والی خوشبو دار ہوا دلاںنوں سکون بخش رہی سی ۔رنگ برنگے پھل وڈی ماترا تے اینے رنگاں وچ سن کہ ایس توں پہلاں میں کدھرے  نہیں سن ویکھے ۔ایہہ پہاڑ اںدی چھت اتے اک وسیع و عریض سبزہ زار اے جس دے کناریاں اتے کھائیاں وی ہن تے کھائیاں توں پرانہہ برف والیاں چوٹیاں ۔اک وڈی حیرانی والی گل اے کہ ایس میدان وچ تھوڑا اجیہا اگانہہ جا کے اک رستہ دوجے پہاڑ ول مڑ دا اے تے ایس طرح دا میدان اوس پہاڑ دی چھت اتے وی اے ۔اوتھے وی انج دیاں برف پوش چوٹیاں موجود نیں ایہہ سلسلہ اگے توں اگے چلدا جا ندا اے ۔اجیہی زمینی صورت حال نوں ویکھن کے انج جاپدا اے کہ جویں قدرت نے دو پہاڑاں وچکار پوڑ پریاں بنا دتیاں ہوون ۔جہناں راہیں تسی دوسرے پہاڑ دی چھت اتے اپڑ کے قدرتی منظراں دا آنند مان سکدے او۔ہر پہاڑی چھت اپنے پورے جوبن نال تہانوں جی آیاں نوں آکھدی اے ۔ایس وادی دے بے شمار رنگاں نے ساہنوں پاگل کر دتا سی ۔سمجھ وچ نہیں سی آ رہیا کہ کیہ کرئیے ؟کیوں جے تھک بہوں زیادہ گئے ساں ایس لئی اک تھاں اُتے بہہ گئے ساڈے سامنے اک ریسٹ ہائوس سی ۔بھکھ لگن کارن ریسٹ ہائوس جا کے کھانے بارے پچھیا اوس بندے نے جواب دتا کہ کھا نا مک گیا اے ۔صرف تھوری جیہی ماش دال بچی اے ۔جے آکھوں تاں اوہنوں تڑکا لا دیواں ۔اسیں ایس نوں غنیمت جاندے ہویاں آرڈر دے دتا ۔ کیوںجے اوس ساڈے واسطے روٹیاں وی پکانیاں سن ۔ایس لئی وقت نوں ضائع کیتے بناںاسیں جنگل ول ٹر پئے ۔گھنا جنگل ہوون کارن پاروں کئی لوکاں اوتھے جاون توں منع ویکیتا ایس گل نوں ان سنی کر کے سارے جنگل ول ٹر پئے ۔ایس لئی کہ سارے مقامی لوکاں مر غ زریں دی بہت تعریف کیتی سی اوس نوں ویکھن لئی ۔لوک آکھدے نیںکہ ایہہ پرند ہ جنگل وچ عام پا یا جا ندا اے تے رکھاں اتے بیٹھا اپنی سوہنی واج وچ ربی حمد دے گیت گاندے وکھالی دیندا اے ۔جدوں اسیں تھوڑا اجیہا جنگل اندر گئے تاں وڈی حیرانی ہوئی اک وڈے لمے تے اچے رکھ نوں ویکھ جے اکھاںنوں یقین نہیں آ رہیا کہ ایناں وڈا وکھ دھرتی اتے ہو سکدا اے ۔ کیوںجے ایس توں پہلاں ایناں وڈ ا رکھ تکیا نہیں سی ۔رکھ نوں تک رہے ساں کہ جنگل اندروںکجھ لوک آندے ملے اوہناںنے وی اگانہہ ودھن توں روکیا ۔اوہناں دی گل من کے اسیں واپس ہوٹل ول آ گئے ۔جنگل توں واپسی ویلے اک رکھ نوں لگی اگ ویکھ کے ڈاڈھی حیرانی ہوئی کہ جنگل ہریا بھریا اے فیر کوئی بندہ وی وکھا لی نہیں دیندا ۔ایس رکھ نوں اگ کویں لگ گئی ۔اک مقامی بندے کولوں پچھیا ایہہ معاملہ کیہ ہے ؟پر اوس اتر نہ دتا ۔بہت زیادہ مجبور کر ن تے اوس دسیا کہ جے کوئی بندہ رکھ وڈھدا پھڑیا جاوے تاں جنگل وبھاگ دے کرم چاری اوس نوں سزا دیندے نیں ۔جدوں مقامی لوکاں نوں بالن دی لوڑ ہوندی اے تاں او کسے موٹے رکھ دے تنے وچ سوراخ /موری کر دے نیں تے اوس وچ لکڑی دا بھورا بھر کے اگ لا دیندے نیں ۔ایہہ اگ کئی دناں تائیں بلدی رہندی اے تے اخیر رکھ سکھ جاندا اے تے نالے کالا وی ہو جاندا اے ۔مڑ لوکی اوس رکھ نوں کٹ لیندے نیں ۔جنگل وبھاگ والے سمجھدے نیں کہ رکھ بیماری پاروں سک گیا اے تے اوہ وڈن والے نوںکجھ نہیں آ کھدے ۔ انج اک تیر نال دو شکار ہو جاندے نیں ۔ایہہ سن کے مینوںبہوں افسوس لگا تے غصہ وی آ یا کہ لوک کویں اپنی بربادی دا آپو اپنے ہتھیں انتظام پئے کر دے نیں میں دوستاںنوں آکھن لگا جے مینوں اختیار ہووے تاں میں اجیہے لوکاں نوں سزائے موت دے دیواں ۔ساہنوں آندے ویکھ کے ہوٹل دا ملازم نسیا آیا تے آکھن لگ اکہ کھانا تیار اے ۔کیوں جے بھکھ بہوں لگی ہوئی سی ۔ایس واسطے ایس وقت دا ل ماش ساہنوں دنیا دا لذیذ ترین کھانا لگ رہیا سی ۔

                کھانے توں ویہلے ہو کے وڈا مسئلہ واپسی دا سی ،من کر دا سی کہ رات ایتھے ای رہیے پر وڈی مشکل ایہہ سی کہ سامان ناران وچ سی جے ایتھے ریندے آں تاں دو ہوٹلاں دا کرایہ دینا پینا سی ۔اپنا خرچہ بچاون لئی بہر حال اسیں ناران اپڑنا چاہندے ساں ۔شام دے پنج وچ چکے سن ۔ہن اسیں ہولی ہولی پہاڑ دے دوجے بنے جیہڑا اک سوکھا رستہ سی تے اوس راہ وچ پہلے پہاڑورگیاں کھائیاں وی نہیں سی وڈی سوکھ نال سر سبز پگڈنڈیاں توں لنگھ دے ہوئے اک گھنٹے دے سفر مگروں سڑک اتے آ گئے تے احساس ہو یا کہ جاندے ہوئے ایہہ رستہ پنج گھنٹیاں وچ طہ ہو یا سی ۔ہن شام دے چھ وچ چکے سن ۔جس رفتار نا اسیں ٹر رہے ساں جے کر ایسے رفتار نال ٹر دے رہے تاں رات دے دو وج جانے سن ۔ناران اپڑن ویلے بڑی عجیب مصیبت وچ پھنس گئے ساں ناں پچھانہہ پرت سکدے ساں تے اگلی منزل بہوں دور سی ۔ سارے سوچ وچ پے گئے کہ یااﷲہن کیہ کریے؟اک متر ساہنوں حوصلہ دیندا رہیا کہ جناں سفر ہو سکدا اے اوہ کرو تے باقی رب اتے چھڈ دیو ۔شام دے ست وجے دوروں اذان دی آواز آئی ۔تھکااوٹ پاروں چلنا بہوں اوکھا ہو گیا سی ۔رستے وچ جو وی گلیشئر سن اووی پگھلنا شروع ہو گئے سن حالانکہ سویرے جدوں ایتھوں دی گزرے تاں راہ سکا تے ٹھیک سی ۔ہن سڑک اتے ہر پاسے پانی ای پانی سی تے کئی تھاواں تے پانی بہوں تیز وی سی جس پاروں ہن چلنا اوکھا ہو گیا سی ۔اٹھ وجے ہنیرا ہو گوڑا ہو یا ۔دریائے کنہار اتے وی اک خاص چپ ورت گئی جس وچ سانہوں بہت زیادہ ڈر لگن لگ پیا ۔

                سارے رستے دا خوف اک پاسے پر میرے ذہن وچ اوس پپل دا نقشہ وار وار آ رہیا سی کہ اک نالے اتے پل دی تھاں اک رکھ دا تنا رکھیا ہو یا اے ۔رات دے ہنیرے وچ اوس اتوں لنگھ کے ندی نوں پار کر نا اے ۔ہیٹھ تیز پانی دی تیز آواز تے ٹھنڈی ہوا ایس سفر نوں ہو ر خوف ناک بنا رہی سی ۔سارے متر ربی مہر تے وڈے حوصلے نال ایس پل نوں پا ر کر گئے پر اک متر تیز پانی ویکھ کے چکرا گیا تے ندی وچ ڈگ پیا ۔رب دا لکھ لکھ شکر اے کہ اوتھے فوجی سڑک نوں صاف کر رہے سن (رات دے ہنیرے وچ)اوہناں اگانہہ ودھ کے اوس نوں پانی توں باہر کڈھیا پر اوہ ٹھنڈ تے خوف پاروں کنب رہیا سی تے آکھ رہیا سی کہ جے ربی رحمت فوجیاں د ی صورت وچ نہ ہو ندی تاں اوس دا بچنا اوکھا سی ۔میں سوچ رہیا ساں کہ جے کر ایہہ پل وی نہ ہو ندا تاں اسیں کویں ایہہ ندی پار کر دے ۔ہن رات دے ہنیرے وچ ٹر دے ہوئے دوجی ندی تے اپڑے اوتھے وی ایہو جیہی صورت حال دا مٹر توں سامنا کر نا پیا ۔ایتھے سہولت ایہہ سی کہ دو رکھاں دے تنے ندی اتے پئے ہوئے سن جس پاروں ندی پار کر نا سوکھالگ رہیا سی ۔ایس تھاں وی کوئی دوجا رستہ نہیں سی جتھوں ندی نوں پار کیتا جا سکدا ۔میں آکھیا کہ میں ایس پل راہیں ایس ندی نوں پار نہیں کر سکدا کیوں جے متر دے ندی وچ ڈگن دا منظر بار  بار آکھاں سامنے آ رہیا سی ۔دوستاں آکھیا یار! رب تے بھروسہ رکھ جس رب نے ساہنوں پہلی مشکل وچوں با حفاظت کڈھیا اے اوہ  ہن وی ساڈی مدد کرے گا ۔اوہناں دی گل سن کے مینوں حوصلہ ہو یا تے ذہنی طور تے تیار ہو یا ۔میرے اگے دو متر میں وچکار تے پچھے دو متر ۔مینوں اک متر نے آ کھیا کہ پل اتوں لنگھدے ہوئے تھلے پانی ول ویکھنا نہیں تے انج سمجھنا ایں جویں پکے پل دے اپروں گزر رہے آں ۔میں انج ای کیتا تے ربی مہر پاروں اسیں ایس ندی نوں پار کرن وچ کا میاب ہو گئے ۔

                ہنیرا ہن بہوں گوہڑا ہو چکیا سی تے ساہنوں اگے دا رستہ وکھا لی نہیں سی دے رہیا ۔ اسیں پہاڑاں وچکار ہک کھلی تھاں تے خانہ بدوشاں دیاں جھونپڑیاں سامنے کھڑے ساں ۔ایہناں وچ نکلن والی اگ دے لانبواں نے ایس ہنیرے دا سینہ کجھ دیر واسطے چیر دتا تے پتہ لگا کہ ایس تھاں اتے وی زندگی ہے ۔ہن ساڈے سامنے دو ای راہ سن ۔اک ایہناں خانہ بدوشاں کول پناہ لئی جاوے یاںکسے پہاڑ دی اوٹ وچ بہہ کے دن دی لو دا انتظار کیتا جاوے

                خانہ بدوشاں کول پناہ لینا خطر ناک ثابت ہو سکدا سی ۔کیوں جے ساڈے ساریاں کول پیسے ہے سن ۔من اندر ایہہ خوف وی سی کہ ایہہ لوک پیسیاں دی خاطر قتل ای نہ کر دیون ۔ فیصلہ ایہہ ہو یا کہ ایہناںتوں جاون توں چنگا اے ٹر دے رہیے  تے جدوں کوئی محفوظ تھاں ملے تاں اوتھے بہہ جائیے ۔کیوںجے تھکاوٹ بہوں ہو گئی سی ۔پیر دکھ رہے سن تے اک دو متراں دے پیراں تے چھالے وی پے گئے سن ۔فیر اک کھلی تھاں اتے اسیں آ ن کھلوتے ۔ اک متر پیراں وچ درد پاروں رون لگ پیا تے باقی رب کولوں ایس مصیبت وچوں نکلن دی دعا منگن لگ پئے ۔مینوں خیال آ کہ میرے گھر والے سوچدے ہوون گے کہ اوہناں دا پتر ٹھنڈیاں ہواواں دے مزے لیندا ہووے گا پر اوہناں نوںکیہ پتہ کہ ایس ویلے اوہناں دا پتر کنی مشکل وچ اے ۔

                سارے متر ایس کش مکش وچ سن کہ کیہ کریے ؟اچن چیت دوروں ہنیرے وچ ہلکا ہلکا چانن نظر آ یا ۔ہو لی ہو لی اوہ چاننا ودھن لگ پیا تے آخر کار اوس چانن نوں اسیں ویکھن لگ پئے ۔پھیر ساہنوں گدی چلن دی آوا ز وی سنائی دیون لگی ۔اوہ ہک جیپ ہائی تے اوہ سدھا ساڈے کول آگے آ گے کھلو گئی ۔اوس وچ بیٹھے ہوئے لوکاں ساہنوں آکھیا کہ تہاڈا خود کشی دا ارادہ ہے جو تسی ہنیرے تے ٹھنڈ وچ ایس بے آباد جگہ وچ پھر رہے او ؟اوہناں دی کسے گل دا ساڈے کول کوئی اتر نہیں سی ۔ایس لئی چپ وٹی رکھی ۔ساڈی حالت نوں تک کے اوہناںنوں ساڈے اپر ترس آ گیا تے اوہناںنال جیپ و چ سوار کر لیا ۔جدوں جیپ وچ بیٹھے تاں پتہ لگیا کہ اے بیمار نوں ناران ہسپتال لے کے جا رہے نیں ۔اوہ بیمار پیڑ پاروں چیکاں مار رہیا اے جیپ والا بیمار بندے دا ہمسایہ اے ۔اوہ رات دے ہنیرے وچ سر دھڑ دی بازی لا کے ایس مریض نوں ناران ہسپتال لے کے جا رہیا اے ۔انج اﷲ پاک نے ساڈے لئی سواری دا پربندھ کردتا ۔اﷲ پاک دا خاص کر م و رحمت لالہ زار یاترا سمے سادے نال رہی کیوںجے دو وار اوہدی رحمت پاروں اسیں موت دے منہ توں بچے ۔ایس گھٹنا مگروں میرا ربی رحمت اتے ایمان ہو ر پکا ہو گیا کہ اوکھے سمے جے کر سچے دل نال اوس نوں یاد کیتا جاوے تاں اوہ ضرور مدد کر دا اے ۔میں حیاتی وچ بہت ساریاں ایڈ ونچر فلماں ویکھیاں سن پر ایس یاترا وچ جس ایڈ ونچر وچ اسیں پھسے ساں اوہ فلم مینوں پوری حیاتی نہیں بھلن لگی ۔جدوں اسیں ناران اپڑیں تاں ادھی رات بیت چکی سی ۔

                اگلی سویل ساہنوں جگاون تے مٹر توں ہمت کر کے باقی دی سیر پوری کرن دا پیغام دیندی آئی کہ ہمت نہ ہاروہور ہائی کنگ کرو ،پر کل دے بھیڑے تجربے پاروں اسیں اینے تھک گئے ساں کہ باقی دے سارے پروگرام رد کرن دا اک جٹ فیصلہ ہو یا تے اگلے دو دن کیول ناران وچ ای گزارن دا فیصلہ لیا تا کہ جے ساری تھکاوٹ اتاری جا سکے ۔

                سویرے ناشتے مگروں ایہہ فیصلہ ہو یا کہ اج ہر کوئی دوپہر تائیں وکھرا وکھرا پھرے گا تے دوپہر کھانے تے ہوٹل اتے اکٹھا ہو کے اپنے مشاہدات سانجھے کر گا ۔سارے متر ناران نوں وستھار نال تکن لئی نکل پئے ۔

                میں وی سارا دن اکلا سارے ناران وچ پھر دا رہیا تے سوہنیاں یاداں اکٹھیا ں کر دا رہیا ۔پہلے دریائے کنہار دیاں کھپ پاندیاں موجاں دا نظارہ کیتا تے مٹر سیف الملوک جاون والے رستے اتے بہہ کے گلیشئر ولوں آندے ٹھنڈے پانی تے ٹھنڈی ہوا دا آنند مان دا رہیا ۔ایس توں مگروں گفٹ والی اک دکان اندر چلا گیا ۔زنانہ سوٹ تے شالاں دے بھاء پچھے ۔کافی دیر انج کرن مگروں وی پی ڈی ٹی سی دے کاٹجز ول چلا گیا تے اوتھے دریا کنڈے دنیا توں بے خبر اپنے خیالاں وچ ڈبا رہیا ۔ایتھے بیٹھاں ویلا لنگھن دا پتہ وی نہ لگا۔تیسرے پہر خیال آ یا کہ میرے متر کھانے تے میری اڈیک وچ ہوون گے تاں میں تیزی نال ہوٹل ول ٹر پیا ۔ہوٹل دا راستہ اترائی والا سی ایس لئی رفتار بہوں تیز ہو گئی ۔بازار وچوں لنگھدے ہوئے اک سنی ہوئی آواز کنیں پئی ۔ایوب! ویکھیں دھوبی دی دکان کھلی ،پتہ نہیں اختر کتھوں کپڑے استری کروان چلا گیا اے ۔دکان بند ویکھ کے میں اوس  متر کول آ گیا تے پچھیا سنا دن کویں لنگھیا اے ؟آکھن لگا تہاڈے جاون مگروں میں کمرے وچ واپس آ گیا ۔کیوںجے دھپ چنگی لشک رہی سی ایس دے فائدہ چکدے ہوئیاں کپڑے دھوتے ۔باہر گرم ہوئے پتھراں اتے سکائے تے اختر نوں استر ی کروان لئی دتے نیں ۔کافی دیر ہو گئی اے حالے تائیں پرتیا نئیں ۔ میں اوس توں پچھیا توں کدھرے نہیں گیا ؟اوس آکھیا تو آپو آکھیا سی کہ اج دا دن اپنی مرضی نال گزار و ۔میں سوچیا چنگا موقع اے ،کمرے دی چابی وی میرے کول سی ۔وقت نوں ادھر ادھر گزارن توں چنگا سی کہ میں کپڑے دھولیا واں ۔اوس دا ایہہ جواب سن کے میں لاجواب ہو گیا ۔جواب سن کے آکھیا یار توں جت گیا ایں تے اسیں ہر گئے آں ۔اسیں دونویں ہو ٹل دے باہر دھپے گلاں  کر رہے ساں کہ دو متر ہو ر آ گئے دونواں آکھیا کہ اوہ دریادیاں وکھ وکھ سمتاں وچ بہوں دور تک گئے نیں تے اوہناں قدرتی نظاریاں دا رجھ آنند مانیااے ۔سارے متر اکٹھے ہوندے شام ہو گئی ۔ہن دوپہر تے شام دا کھا نا چکن کڑاہی نال کھاہدا تے چاء پیتی تے سدھے دریائے کنہار دے پل ول ٹر پئے تے قدرتی نظاریاں دا آنند مانندے رہے ۔

                ایتھے بیٹھے اک پرانی یاد جاگ پئی اوہ ایہہ کہ میں تے اختر کالج زمانے وچ مل کے چنگا گا لیندے ساں ۔ساری کلاس وچ اسیں گانے وجھوں مشہور ساں ۔اج ایس سوہنی تھاں تے پرانیاں یاداں نوں تازہ کر دے ہوئے ماہیے گانے شروع کیتے ۔ویکھدیاں ویکھدیاں کافی لوگ ساڈے دوالے جمع ہو گئے تے ایس سہانی شام نوں لوکائی دی رلت ہور سہانی کر دتا ایہہ محفل رات دیر تائیں چلدی رہی ۔مقامی لوکاں دا اک منڈا اپنا گٹار لے آ یا تے اوس ایس اتے کئی گیتاں دیاں دھناں سنائیاں ۔ایہناں دھناں اتے کجھ لاہور یئے ناچ راہیں اپنے فن دا مظاہرہ وی کر دے رہے ۔ایہناں وچوں اک منڈے نے بھارتی گیت وی سناکے اکٹھ دا منورنجن کیتا ۔جدوں سردی کافی ودھ گئی تے لوک پرنا شروع ہو گئے ۔اسیں وی سہانی شام دیاں سہانی یاداں نال پرت آ ئے ۔سویلے سورج دیاں کرناں ساڈے مکھڑیاں توں نیندر دی چادر لائی ۔ایہہ ناران وچ ساڈا آخری دن سی ۔کیوں جے ہن سیر لئی جانانہیں سی ۔ایس لئی ایس دن نوں یاد گار بناون خاطر دریائے کنہار چوں مچھیاں پھڑن دا پرو گرام بنایا ۔مچھلیاں پھڑن دا سامان کرائے اتے لیا ۔تے ناران تو کافی دور جا کے مچھلیاں پھڑن دا پروگرام بنایا ۔ سامان توں وکھ کجھ بسکٹ تے دو وڈے وڈے ہدوانے (تربوز)وی لے ۔جہناں نوں اک تھاں اپڑ کے پانی وچ رکھ دتا ۔کجھ چر مگروں اوہ یخ ٹھنڈ ے ہو گئے ۔ایہناں نوں کھانے دا سواد میں اج توڑی نہیں بھل سکیا ۔مچھلیاں پھڑن لئی کنڈی نوں دریا دے اندر دور تک سٹیا تے آپوں دریا دیاں لہراں نال کھیڈدے ہوئے دور نکل گئے ۔ساڈا اگانہہ نکلنا ساڈے لئی بہوں چنگا ثابت ہو یا ۔اوتھے اک انسپکٹر آ یا تے ساڈی ڈوری پھڑ کے پچھن لگا ۔ایہہ کنڈی کس لائی اے ؟اسیں فوراََ انکاری ہو گئے ساڈے توں اگانہہ کجھ لوک جا رہے سن اساں اوہناں ول اشارہ کیتا کہ اوہ کنڈی لاہ کے اگے چلے گئے نیں ۔ایہہ گل سن کے انسپکٹر اوہناں پچھے نسیا تے اسیں ہولی ہو لی اوتھوں کھسک آ ئے تے انج اسیں اک وڈی مشکل توں بچ گئے ۔جے ایہہ کم اسیں نہ کر دے تاں اوس انسپکٹر ساہنوں پھڑ لینا سی تے غیرقانونی مچھی دے شکار کرن پاروں ساہنوں جرمانہ وی کر نا سی ،کیوں جے اسیں مچھی پھڑن دا پرمٹ مچھی وبھاگ توں نہیں سی بنوایا ۔ایس دن وی دریائے کنہار کنڈے اساں خوب سنگیت دی محفل لائی ۔ایہہ ساڈی ناران وچ آخری شام سی جس نوں خوب سنگیت تے ناچ پاروں یادگار بناوون دا جتن کیتا ۔کیوں جے اگلے دن اسیں واپس اپنے شہر فیصل آباد پرتنا سی ۔

٭٭٭٭٭٭٭