ارشادڈیروی تے عصری شعور

اجوکے سمے دیاں دیاں مشہور اصناف سخن وچوں غزل اک اجیہی صنف سخن اے ، جس دے وچ سب توں ود ھ طبع آزمائی ہو رہی اے ۔ایس صنف وچ نویں نویں تجربے ہو رہے نیں تے نویں سرنانویاں نوںایس صنف راہیں بیان کیتا جا رھا اے ۔غزل دا ہر شعر اپنی تھاں اک مکمل اکائی ہو ندا اے ۔۔اوہدے وچ شاعر اپنی فکر تخیل یاں جذبہ مکمل طور تے بیان کریندا اے ۔ایس پاروں کچھ نقاداں نے ایس نوں ’’منتشر الخیال ‘‘صنف آکھیا اے ۔(۱)کیوں جے ایہدے وچ نظم ونگوں خیالا ں دا ربط تے تسلسل نہیں ہو ندا۔ایس دے باوجود غزل دے سارے شعر قافیہ تے ردیف دے داخلی دھاگے نال اک دوجے نال جڑے ہو ندے نیں ۔ڈاکٹر وزیر آغا دا خیال اے :

’’غزل کا ہر شعر ایک ایسا جزو ہے جو غزل کا حصہ ہو نے کے باوجود اس سے جد ا بھی ہے ۔ہر شعر ایک الگ حیثیت کا حامل ہے لیکن اس کے باوجود وصف غزل کے دھاگے سے منسلک بھی ہیں ۔‘‘(۲)

غزل واسطے سرنانویاں دی کوئی پابندی نہیں ہو ندی ۔ایس لئی ایہدے وچ حسن تے عشق ،جوانی تے بڑھاپا ،زمین تے آسمان ،سماج تے معاشرہ ،ریاست تے سیاست ،علم تے فن یعنی ہر قسم دے خیالات وکھو وکھ شعر اں وچ بیان کیتے جا سکدے نیں ۔پر اوہناں ساریا نوں ایک دوجے نال جوڑ کے رکھن لئی اک مخصوص داخلی رنگ،مخصوص جذبے تے احساس دی لوڑ اے ۔انج تد ای ہو سکداے جدوں شاعر حیاتی دے سبھے خارجی منظراں نو ں اپنی ذات تے فکر دا حصہ بنا لوے ۔اوہناں نوں شعراں دے روپ وچ ڈھالدیاں ہویاں اوہ اپنی ذات توں وکھریاں نہ کرے ۔سگوں اپنی ہڈو ورتی بنا کے پیش کرے ۔شاعر غزل دے اک شعر وچ وڈے توں وڈا تے وسیع توں وسیع خیال پیش کر د ا اے ۔ یعنی دریا نوں کجے وچ ڈک دا اے ۔ایس لئی شبداں دی چون وچ احتیاط ورتدا اے۔جیہدے نال لفظاں دی قدرو قیمت ظاہر ہوندی اے تے نالے غزل وچ ایجاز تے اختصار پیدا ہو ندا اے ۔

غزل وچ بیان ہو رہے سر نا نویاں نوں وچوں سب توں ودھ اج جس سرنانویں تے لکھیا جا ریہا اے ۔او ہ عصر ی شعور اے ۔شاعر سماج دا سب توں ودھ حساس بندہ ہوندا اے ۔اوہ سماج اندر رونما ہو ون والے واقعات نوں ڈونگھی نگاہ نال ویکھ دا اے ،پرکھ دا اے ،مڑ شعراں راہیں ایس ڈھنگ وچ بیان کر دا اے کہ پڑھن والے نوں اپنے من دی واج جاپدی اے ۔جدوں اج دے سماج تے گل کرئیے تاں ساہنوں ان گنت سماجی تے سیاسی مسئلے دکھالی دیندے نیں ۔لوکائی کتے مہنگائی دا رو نا روندی اے کتے ناانصافی دا ،کتے سفار ش ،رشوت ،ملاوٹ ،اقربا پروری ،فراْد ،دھوکہ دہی ،بد امنی ورگے روگ سماج نوں گھن وانگ چمڑے ہوئے نیں تے کتے اج دا انسان جھوٹ ،غرور ،تکبر ،نفسا نفسی ،لٹ مار تے حق تلفی ورگیاں برائیاں وچ پیا وکھالی دیندا اے ۔لوکائی کدے سیاست دا ناں دے بھیڑے وطیرے دا شکوہ کر دے وکھالی دیندے نیں تے کتے ایہناں دے کالے کرتوتاں نوں بے نقاب کر دے نیں ۔جدوں ارشاد ڈیروی دی شاعری دا جائزہ لیئے تاں ایہناں ساریاں برائیاں دا بیان ساہنوں اوہناں دی شاعری وچ ہویا ملدا اے ۔آکھد ے نیں کہ سیال رت دی انتاں دی ٹھنڈ وڈ ے جگرے نال برداشت کیتا ۔چیتر وی وڈی اوکھت نال گزاریا ۔فصل وی بہوں ہوئی پر بھکھ دا کال نہ مکیا ۔

قہر سیالہ کٹ گئے سر توں چیتر وی چپ وچ گزرے

فصل لہہ پئے کیوں ارشادؔا تھی پئے کال ہُنالہ

چاروں پاسے بھکھ دا راج ہئے ۔ایہہ منظر ویکھ کے کئی لوکاں دی اکھیں ہنجواں نال بھر جاندایاں ہن ۔غریب اپنے بالاں کوں ٹافیاں دے کے ڈڈ بھرن دا جتن کر دا اے ۔

روٹی عوض ٹافیاں ڈٖے کے بٖال ٹھگا لے کے توڑیں

اج دا انسان اپنی ذات دے خول وچ بند تھی گیا ہئے ۔نفسا نفسی دی زندگی گزار دے ہوئے اوس دی روح زخمی تھی گئی ہئے ۔اوہ اکلاپے دا شکار ہو گیا اے ۔اوس سے اندر اک جنگ چھڑ چکی اے اے جو اوس نوں اندروں اندر کھا رہی ہے ۔

روح تار تار زخمی سر تے حشر دا جھیڑا

ہر کہیں کوں کھادی ویندے اندری اندر جھیڑا

اکلاپے نے پورے سماج نوں اپنے اکلاوے وچ لیا ہویا اے ۔کول کول وسدے وی اک دوجے لئی اجنبی نیں ۔ایس لئی آکھدے نیں کہ اے انسان خوشی توں خوشی دے خواب ویکھنے چھوڑ دے ،کیوں جے کسے رل کے نہ بیٹھنا ایں تے نہ من نوں خوشی ملنی ایں ۔

اجنبی بنْ کے اتھاں ارشادؔ وسدے پین لوک

اپنْے دل دی ہر خوشی دے خواب ڈٖیکھنْ چھوڑ ڈٖے

جدوں سماج اندر آپا دھاپی پئی ہووے اوہدوں اخلاقی قدراں مک جاندیاں نیں ۔رشتے ذاتی مفاد نوں مکھ رکھ کے بنائے جاندے نیں تے لالچ وچ انھے ہو کے انسان نوں قتل کرن تو ں وی دریغ نہیں کیتا جاندا۔

موت تاں برحق ہے تاں جو موت اپنْی مرونجٖوں

موت کیوں انسان کو انسان ڈٖیون لگٖ پیا

مینوں تے ایہہ انساناں دے کرماں دا پھل لگدا اے ۔کیوں جے ہن انساناں تے حیواناں وچ فرق گھٹ رہ گیا اے ۔

انسان دے اعمال دی شامت قیامت بنْ گٖئی

انسان دے اقلیس کیوں حیوان ڈٖیونْ لگٖ پیا

معاشی وتھ نے وی انسان دی سوچ تے عقل نوں بٖہوں ڈاھا لائی ہئے ۔اج امیر بندہ غریب نوں خوش نہیں ویکھ سکدا ۔جیوں ای غریب نوں خوشی ملدی ہئے تاں اوہ کھوہن دا جتن کر دا ہئے ۔

خدا جیکر غریبیں کوں ڈٖیوے چا چیتر دا موسم

خزاں بنْ کے شریفیں دی خوشی زردار لٹ گِھندن

مادہ پرستی سماج دے اندر اینی کو آ گئی ہئے کہ محبت جرم لگن لگ پئی ہئے ۔کیوں جے محبت نوں کجھ دیہاڑے ای گزر دے نیں کہ محبوب ولوں فرمائشاں شروع ہو جاندیاں نیں ۔انج جاید اے جیویں محبت وی مالی حالت ویکھ کے کیتی جاندی اے ۔

محبت جرم ہے اج کل محبت دا زمانہ نہیں

مسیں ڈٖو ڈٖینہہ گزر دے ہن پچھے جنجال ٹریوندے

دیس اندر امن و امان دی صورت حال یہوں ابتر ہئے ۔لیڈر جہناں قوم دی اگوائی کر نی ہائی اوہ قوم نوں لٹ رہے نیں ۔اوہناں دا کردا ر انج دا ہو گیا اے کہ لوکائی اوس اتے انگلیاں چکدی ہئے ۔

لٹ گھِدا ہے قافلہ کوں رہبریں دی رہزنی

حرف کیوں سوہنْاں تیڈٖے کردار تے آونْ لگٖے

ایہناں لیڈراں نے اچن چیت دیس دا سارا نظام تباہ کر کے رکھ دتا اے ۔ہن ہر پاسے لہو دیاں نہراں وگدیاں وکھالی دینددیاں نیں ۔

اچنْ چیتی چٹے ڈٖینہہ کوںکتھاو تیریں دی بارش تھئی

لہوا دا بنْ سمندر گٖئے بدن دی پاک دھرتی تیں

ہن صورت حال انج دی ہوگئی اے کہ چاروںپا سے غم ای غم وکھالی دیندا اے ۔حیاتی وچ اوکڑاں یااروں انسان ہسنا بھل گیا اے تے سوہنے چہریاں اتے پیلاہٹ کھلر گئی اے

ہر پاسوں ڈٖکھ دی واچھڑ سر تے ہاڑ ڈٖوپہر

اپنْے غم دی چھاں تے بٖہہ کے منگدوں ٹیک سہارے

اساں راہی بے منزل نہیں ساڈٖے چہرے تھل ان

ساڈٖیاں پیلیاں دھوڑ و دھوڑن کھا گٖئے ڈھیر جگٖارے

انج ایہہ گل پورے یقین نال آکھی جا سکدی ہئے ۔کہ ارشاد ڈیروی دا عصری شعور بہوں ڈونگھا ہئے ۔اوہ سماج وچ رونما ہوون والے واقعات نوں ڈونگھی نگاہ نال ویکھدا ،پرکھدا اے تے شعراں راہیں بیان کر داں اے ۔اوس دا بیان ڈھنگ ایناں کو من کجھواں ہئے کہ پڑھن والے نوں انج جاپدا اے کہ اوس دے جذبات دی ترجمانی کیتی گئی ہئے ۔یقیناََ ایہہ گل اوہو بندہ کر سکداہئے جو کسے گلوں میلا نہ ہووے ۔اوہناں ولوں کیتی گئی واقعات دی عکاسی نال لوکاں دی سوچ وچ تبدیلی آوے گی ۔

حوالہ جات

(۱)پنجابی ادبی صنفاں ،اختر جعفری سید ،ڈاکٹر ،پبلشرز المییوریم ،22اردو بازار لاہور ، 2003،ص196

(۲)اردو شاعر ی کا مزاج ،وزیر آغا ،ڈاکٹر،لاہور :1980،ص 203

(۳)ریت سفر ،ارشاد ڈیروی ،ڈیرہ غازی خان :جوئیہ پریس ،1989،ص14

(۴)روگ ،ارشاد ڈیروی ،ڈیرہ غازی ،حماد پرنٹنگ ایجنسی بلاک 46،1994،ص31

(۵)اوہو ،ص 23                                     (۶) اوہو ،ص47                     (۷)ریت سفر ،ارشاد ڈیروی ،ص18

(۸)اوہو،ص18                       (۹)          روگ، ارشاد ڈیروی، ص63

(۱۰)نین سوالی ،ارشاد ڈیروی ،ملتان :ایف رمضان پوسٹر،1985،ص32

(۱۱)روگ،ارشاد ڈیروی ،ص8              (۱۲)ریت سفر ،ارشاد ڈیروی ،ص31    )۱۳)اوہو،ص 30

٭٭٭٭٭٭٭٭