ارشادؔ ڈیروی تے اصناف سخن

پنجاب دی دھرتی اوہ بھاگاں والی دھرتی ہئے جتھیساہت رچنا سب توں ودھ ہو ئی اے۔ایس دھرتی دا کوئی حصہ اجیہا نہیں جتھے کسے فنکار دا جنم نہ ہو یا ہووے۔رب نیں ایہناں فنکاراں نوں اوہ صلاحیت عطا کیتی اے جو اوہ اپنے خاص بندیا نوں ای عطا کر دااے۔ڈیرہ غازی خاں اوہ مردم خیز دھرتی اے جتھے زمانہ قدیم تو ں ای ساہت دی رچنا ہو رہی اے ۔ان گنت فنکاراں ایس دھرتی اتے جنم لیا ۔ادب دی امیری وچ اپنا حصہ پا یا تے مڑ ساہنوں سدا دا وچھو ڑا دے کے اپنے اصلی گھر ٹر گئے ۔جدوں اجوکے ادب دی رچنا اتے نظر مارئیے تاں سمکالی فنکاراں وچ اک ناں ارشاد ڈیرو ی دا وی اے ۔ایہہ اوہ فنکار اے جس نے رج کے ادب دی سیوہ کیتی اے تے کر وی ریہا اے ۔ایہہ قادر الکلام شاعر ہئے تے شاعری دی ہر صنف وچ طبع آزمائی کر دا ہئے۔ وکھو وکھ مجموعہ کلام وچ ایس مہان فنکار نے جو لکھیا اے اوس دا اویروا انج اے ۔

                نعت

نعت عربی زبان دا لفظ اے ۔ایسے دے لغوی معنی تعریف یا وصف بیان کر ن دے نیں پر ادبی اصطلاح وچ لفظ نعت رسولﷺ دی مدح تے تعریف واسطے ہی ورتیا جا ندا اے کیوں جے نعت دا محور آپﷺ دی پاک ذات ہو ندی اے ایس لئی آپ ﷺدی ذات توں لے کے صفات تیک ، آپﷺ دے افکار توں لے کے اعمال تیک حیائی دا کوئی اجیہا پکھ نہیں جہڑا نعت دا موضوع نہ بن سکدا ہووے ۔اخلاق ،سیرت ،معجزات ،غزوات ،خطبات،عبادات،عادات تے تعلیمات سبھی کجھ نعت دے گھیرے وچ آ جاندا اے ۔صحابہ اکرام ؓ نوں نعت لکھن دا بہت شوق سی ایس لئی اوہناں رسول پاکؐ دی پاک حیاتی دے اک اک پل نوں شعر تے ادب وچ محفوظ کر لیا اے ۔ ایہوں اوہناں دا ورثہ سی تے ایہو ساڈا ورثہ اے ۔(۱)

ارشاد ڈیرو ی نے آپﷺ دے اخلاق ،حیات تعلیم ،اصولاں تے دین دی تعریف و توصیف دے بیان نوں نعت دا موضوع بنا یا اے ۔اوہناں نوں ایس پوتر ذات دے نال انتہا دا عشق اے ۔جذیباں وچ عشق رسولﷺ سمایا ہویا اے من کھبویں تے من کھچویں موزوں تے مناسب شبداں دی ورتوں نال اپنے عشق نوں شعرا ں دے سچے وچ ڈھال دے وکھالی دیندے ہن ۔آکھدے نیں کہ میرے محبوب تیرا چہرہ مبارک بہوں شان والا ہئے ۔تیرا لہجہ قرآن دی تفسیر ہئے ۔توں توحید دے پرچم نوں اچا کیتا اے تے اسلام دا نگران ایں ۔معراج تیری منزل اے ۔

محبوبﷺ تیڈٖا چہرا ذیشان تیڈٖیاں اکھیں

تفسیر تیرا لہجہ قرآن تیڈٖیاں اکھیں

توحید دے پرچم کوں تیں آن بلند کیتا

اسلام دی عظمت دیاں نگران تیڈٖیاں اکھیں

سدریٰ تے تیڈٖے پیرے معراج تیڈٖی منزل

ہر دل دے دوارے وچ بھگوان تیڈٖیاں اکھیں

(۲)

میلاد

میلا د اجیہی شعری روپ ہے جس وچ شاعر حضورؐ نال اپنی عقیدت دا اظہار کردے نیں ۔ حضور پاک دی پیدائش اتے خوشی دا اظہار تے اپنی عقیدت دے بیان لئی پنجابی شعر و ادب وچ میلاد نامے لکھے ملدے نیں ۔(۳)

ارشادؔ ڈیرو ی نے اپنْی سرائیکی زبان وچ میلاد لکھیا اے کہ عرش تے فرش تے آپﷺ دا میلادمنا یا جاندا اے ۔کافر آپﷺ دے اعلیٰ کردار نوں مندے ہن ۔مومن دا عقیدہ ہئے کہ قبر وچ وی آپ دادیدار ہووے گا ۔

عرشی پئے سجندن دربار مصطفیٰﷺ دا

میلاد پیا منیندے سرکار مصطفیﷺ دا

انیجھاں امین جگٖ تے تاریخ نہیں ڈٖسنیدی

کافروی من گٖئے ہن کردار مصطفیﷺ دا

مومن دا ہے عقیدہ جیئں ڈینہہ وصال تھیسی

تھیسی قبر دے اندر دیدار مصطفیٰﷺ دا

(۴)

منقبت

پنجابی شعری روپاں وچوں منقبت اجیہی شعری صنف اے جو اپنے موضوع نال پچھانی جاندی اے ۔منقبت دے لغوی معنی تے عالماں دیاں کیتیاں تعریفاں انج نیں ۔

وڈی پنجابی لغت وچ لکھیا اے ۔

۱۔اوہ شے جیہدے تے فخر کیتا جا سکے

۲۔صفت ،تعریف ،مدح

۳۔کسے بزرگ دی مدح وچ لکھے گئے شعر یا نثر(۵)

عبدالغفور قریشی منقبت دی تعریف انج کر دے نیں ۔

’’ایس طرز دی نظم وچ صحابہ کرام یا اولیائے اکرام دی وڈیائی ہو ندی اے ۔‘‘(۶)

منقبت دے لغوی معنی تے تعریف ،مدح تے وڈیائی بیان کرن دے نیں ۔ادبی اصطلاح وچ منقبت توں مرادد اوہ شعر ی صنف لئی جاندی اے جس وچ صحابہؓ اکرام ،امامؓ پاکاں ،اولیاء کرام تے ہور بزرگاں دی تعریف کیتی جاندی اے ۔ایہناں ہستیاں نال اپنی عقیدت دا اظہار کیتا جائے۔ ارشاد ڈیرو ی نے منقبت دا عنوان ’’حضرت بابا فرید شکر گنج سیئں دے ناں‘‘رکھیا اے  آکھدے نیں آپ نے اکائی اندر محبتاں ونڈیاں ۔پاکپتن ڈیرے لائے تے لوکائی دی اخلاقی تربیت دے نال ساہت رچنا دا کم وی کیتا اے ۔

حقیقتیں دا نظام ڈٖے گٖئے

فرید مسعود گنج شکر سیئں

ایں پاک پتنْ تے لا کے ڈیرے

کراں میں ارشاد وصف کیا کیا

او نطق ڈٖے گٖئے کلام ڈٖے گٖئے

محبتیں دا پیغام ڈٖے گٖئے

سلامتی دا سلام ڈٖے گٖئے

ادب دا شارع عام ڈٖے گٖئے

(۷)

مدح

مدح دے لفظی معنے وی تعریف ،صفت ،ثناء یاں کسے دی اچھائی دا بیان اے ۔ایس لفظ دی لکھاریاں وکھو وکھ تعریفاں کیتیاں ہن ۔جہناں وچوں کجھ انج نیں ۔

مولوی نور لحسن میر ایس لفظ دی تعریف انج کر دے نیں :

’’تعریف ،توصیف ،ثنائ،ستائش

شاعر کی وہ نظم جس میں کسی تعریف کی گئی ہو ۔(۸)

ارشاد احمد پنجابی ولون مرتب کیتی گئی لغت جس نوں پنجابی لہر نے چھاپیا ا ے ۔ایہہ تعریف لکھی گئی اے۔

’’صفت،سلاہ ،گن ،تعریف

مدح پیر دی حب دے نال کیجیے ‘‘(۹)

ارشاد ڈیرو ی دی لکھی مدح وچوں ایہہ نمونہ حاضر اے ۔

اے خالق کر منظور دعا ہر کہیں دی رائن سلامت رہ

میڈی پاک زبان تے محشر تائیں شالا ورد حسینؑ سلامت رہ

پنجپاک دا سایہ قائم رکھیں پنجتنؑ دی دائن سلامت رہ

اصغرؑ معصوم دے صدقے وچ میڈا ذوالقرنینؔ سلامت رہ

(۱۰)

قطعہ

قطعہ دے لغوی معنے ٹوٹے دے نیں پر شاعری دی اصطلاح وچ شعراں دے او س مجموعے نوں قطعہ آکھیا جاندا اے جیہدے وچ اک شعردا مفہوم تے مطلب دوجے شعر نال جڑیا ہوندا اے۔ جدوں تیک دوجا شعر نہ پڑھیا جاوے پہلے شعر دا مطلب واضح نہیں ہوندا۔(۱۱)

قطعہ وچ گھٹو گھٹ دو شعر تے بوہتے ڈیڑھ سو شعر لکھے جاندے نیں ۔پر سبھے شعراں وچ اکو مضمون بیان کیتا جاندا اے ۔ایس لئی ہر شعر دا دوجے شعر نام گوہڑا سمبندھ ہوندا اے ۔

ارشادؔ ڈیرو ی نے بہوں سوہنے قطعے لکھے ہن ۔ابتدا ء آپ دے ایس قطعے توں کر دے ہاں جس وچ رب دی تعریف بیان کیتی گئی اے آکھدے نیں کہ میں شاعری دا آغاز اوس دے نال کر دا ہاں ۔

بسم اﷲ عنوان لکھینداں

قلم کوں دھوکے نال ہنجوں دے

دل دے سب ارمان لکھینداں

تیڈٖے ناں دیوان لکھینداں

(۷)

گرمی پاروں جدوں دھرتی دا سینہ سڑ جاندا اے تاں اوس دیاں نظراں اتانہہ اسمان ول جاندیاں ہن ۔ساون رت وچ آس ہوندی اے کہ مینہ وسن نال دھرتی دا سینہ ٹھر جاوے گا ۔پر سیانے لوک آکھدے ہن کہ ساون دا کوئی اعتبار نہیں کہ اوہ وسدا وی اے کہ نہیں ۔

پیاسے نین سکدے ہِن کروں دیدار ساونْ دا

ایں رخ دھرتی تے بِن موسم وسے آثار ساونْ دا

اساں سغرندا توں پہلے گریڑا آس دا لیپوں

سیانْے لوک آہدے ہن نئیں اعتبار ساونْ دا

(۱۳)

ارشاد ڈیرو ی نے قطعات وچ رومانوی رنگ وی لکھیا اے ۔آکھدے نیںکہ میں جناں اپنے محبوب نوں بھلن دا جتن کر دا ہاں اوہ اوناں ای یاد آوندا اے ۔اوہ ایناں سوہنا ایں کہ جدوں میں اوس نوں تکدا ہاں تاں رب یاد آ جاندا اے ۔

ایہیوں تاں سوچینداں جو کیا یاد آندے

میں جتنا بُھلینداں ولا یاد آندے

حقیقت دا رنگ اے یا ہے معجزہ کُئی

تیڈا چہرہ ڈٖہیداں خدا یاد آندے

(۱۴)

میں جدوں کوئی سانولی صورت ویکھدا ہاں تاں مینوں تیرے مکھڑے دا تل یاد آ جاندا اے ۔ مینوں اوہ منظر یاد آ جاندا اے جدوں توں ہس کے مینوں لٹیا سی ۔

جڈاں کُئی سانولی صورت اکھیں دے سامنڑیں آو ے

قسم میکوں نماشاں دی تیڈا تل یاد آویندے

پچھیں اکھ وچ اُبھر دے ہِن اوہے منظر لٹیجن دے

کیویں کھل کے لٹیا ہاوی میڈا دل یاد آویندے

(۱۵)

اے میرے محبوب توإ میرے ساہواں دی روانی دا کارن ایں ۔میری سدھر کہ میرے سراتے تیرا ہتھ ہووے تے تیرے ہتھ وچ پائی مندری میںہوواں ۔

میڈٖے ساہ دی سنگت توں ہونویں

تیڈٖی سنگت گُندری میں ہونواں

میڈٖے سر تے تیڈٖا ہتھ ہووے

تیڈٖے ہتھ دی مُندری میں ہونواں

(۱۶)

لوک خوش ہو کے اک دوجے نوں عید والے دن ملدے ہن ،میں اپنے چن دی دید نہیں کیتی ایس لئی میں عید کیوں مناواں ۔

لوک خوش تھی کے ہک بٖے کوں ملدے ودن کِھلدیں لوکیں دو میں دید کیوں کراں

اپنڑی قسمت کو رو رو کے آیداں ول چندر ڈٹھا نمہیں عید کیوں کراں

(۱۷)

ارشاد ڈیروی بہوں وڈے نفسیات دان ہن ۔اوہ لوکائی دی سوچ توں چنگی طرح جانوں نیں آکھدے نیں کہ جے کر دھن پلے نہ ہووے تاں عشق بے کار ہو جاندا اے تے کدے کدے لوکائی دے وطیرے نوں ویکھ کے زندگی وی بے کار لگن لگ پینڈی اے ۔

ڈٖیکھ میڈٖی مفلسی میڈٖا عجب  تکرار ہے

خود میڈٖا احساس میڈٖے راہ دی دیوار ہے

ہنْ سمجھ آئی ہم جیکر پیسہ نہ ہوے جیب وچ

عاشقی بے سود ہے تے زندگی بیکار ہے

(۱۸)

آکھدے نیں جتھے نردوش لوکائی اتے ظلم ہووے اوتھے کدے وی امن قائم نہیں ہو سکدا ۔ اج کشمیر وچ کربلا والے حالات پیدا ہو گئے ہن۔

بے جرم کُسِن انسان جتھاں اُتھ ظلم دیاں بارشاں ہوندن پیاں

جتھ آئے مہمان تے شک ہووے اُتھ جیب تلاشیاں ہوندن پیاں

جیہڑا کل کہرام ہا کربل وچ اج پہنچ گئے کشمیر تائیں

ہر دور اچ غیرت مندیں دیاں بے اوچھنْ لاشاں ہوندن پیاں

(۱۹)

مکدی گل ایہہ کہ ارشاد ڈیروی دے قطعات دا موضوعاتی اعتبار نال کھلار وسیع تے دامن موکلا اے ۔ایہدی ولگن وچ مضموناں دے ون سونے تے رنگا رنگ پھل کھڑ دے نیں ۔ اوہناں دے قطعات وچ لفظی بندش دے نال نال مضمون آفرینی وی ہوندی اے ۔جدائی حالت،حمد باری تعالیٰ ،دیس بھگتی ،دنیا دی بے ثباتی ،اخلاقیات ،سماج سدھار ،مزاح ،طنز ،زندگی ،موت ،جبر ،تکبر ، غرور ،محبت تے غم ورگے ان گنت موضوعات نوں اوہناں نے سچے ڈھنگ نال قطعات وچ بیان کیتا اے ۔

ڈٖوہڑے

پنجابی شعری بھنڈار وچوں سب توں پرانا کلاسیکل روپ شعر دا ’’دوہڑا ‘‘اے ۔ہندی وچ ایس نوں ’’دوہا ‘‘کیہا جاندا اے ۔ اَتے سرائیکی زبان وچ ڈٖوہڑا، ڈٖوہڑے بار ے عالماں نے اپنے اپنے انداز مطابق وچار دسے گئے۔مولا بخش کشتہ دا وچار اے :

’’دو یا چار مصرعے دا شعر‘‘(۲۰)

حمید اﷲ شاہ ہاشمی دے خیال موجب :

’’اک چو مصرع ہوندا اے جس وچ غیر فانی خیالات پائے جاندے نیں ‘‘(۲۱)

دوہڑے بارے عبدالغفور قریشی لکھدے نیں :

’’ایہہ ہندی سنسکرت دا بحر اے ۔ایس وچ دو یا ںچار مصرعے ہوندے نیں ۔دوہے دے پہلے مصرعے داخیال دوجی سطر وچ سمویا ہو ندا اے ۔ایس طراں مضمون نوں دوہرا کے مصیقل کیتا گیا ہوندا اے ۔دوہے دیاں بے شمار بحرٓں نیں جینہاں وچوں

23ودھیرے مشہور نیں ۔‘‘(۲۲)

اک ہور تھاں لکھدے نیں :

’’لوک گیتاں دی ایہہ صنف تقریباََسارے پنجاب تے پنجابوں باہر وی ملدی اے ۔ایہہ اک بے حدپرانی صنف اے ۔ایس وچ مضمون نوں دو بیتاں وچ صیقل کر کے دہرایا جا ندا اے ۔عام طور تے دو ای مصرعے ہو ندے نیں ۔سرائیکی وچ دوہرے نوں بو لی آکھیا گیا اے ۔‘‘(۲۳)

دوہڑیاں وچ عشق پاروں جمن والی پیڑ تے دکھ دا بھرواں بیان ہو ندا اے ۔ہجر عاشق نوں مار مکاندا اے ۔تن وی طاقت نہ ہوون پاروں عشق دا ڈونگھا دریا پار کر نا اوکھا ہوندا اے ۔ایہہ بھار ونڈاون والا کوئی نہیں ۔بے بسی دی حالت وچ ہمیشہ سجن دی تانگھ رہندی اے ۔جے کر اوہدا وصل ہو جاوے تاں حیاتی کامیاب ہو سکدی اے اے سارے مضمون ارشاد ڈیروی دے دوہڑیاں دے وچ ملد ے نیں ۔آکھدے نیں جگ تے عاشق آکھوانا بہوں اوکھی گال ہے ۔ایہدے کان سر محبوب دے قدمیں سٹ کے اوہدے ناں دی مالا پھیرنی پیندی اے ۔اے انسان توں رواجی عبادت چھوڑ کے محبوب دے ناں دی نماز نیت لے ۔

دل عاشق بنْاں سوکھا نہیں نہ نت پرواز دا عادی بنْ

پچھیں پیار دی ڈٖات نصیب تھیسی پہلے عجز و نیاز دا عادی بنْ

سر سٹ کے یار قدمیں وچ ارشادؔ ایں راز دا عادی بنْ

پنج وقت نمازاں ٹھیک نہیں یک لخت نماز دا عادی بنْ

(۲۴)

جدوں بندہ عشق وچ گرفتار ہوندا ہئے تاں لوک ہسن لگ پیندے نیں بھانویں جناں وی خوبصورت کیوں نہ ہووے مست دیوانے ہو کے اپنی منزل توں دور ہوندے جاندے نیں تے جدوں دل دا جانی رس جاوے تاں جان اتے بن جاندی اے ۔

اے ہے دستور محبت دا لگٖے عشق دی بھاہ ہاں ہُس ویندن

جیہڑے پھسدن عشق دے جٖال دے وچ تھی مست دیوانے مُس ویندن

کئی عاشق عشق دی منزل تے تقصیر نہ ہووے کُس ویندن

سجھ سانگ برابر آویندے ارشادؔ جڈٖاں چن رُس ویندن(۲۵)

محبوب دے وچھڑن پچھوں میرے نصیب دا عروج ختم تھی گیا ہئے ۔غم دی اندھار ی رات چھا گئی ہئے ۔رتاں دی سختی کھا گئی ہے ۔ہجراں دی بدلی نے غماں دی چھاں کر دتی ہئی ۔

میڈے بخت والے ڈینیہہ ڈھل گٖئے ہِن ہُنْ رات اندھیری آ گٖئی ہئے

ہک پوہ دا پالا سر میڈٖے بٖیا ہجر دی گرمی کھا گٖئی ہے

نہیں چن دا سوجھلا ڈٖسدا احٖ تہوں اکھ میڈٖی شرما گٖئی ہے

ارشاد ہجر پئے وسدے ہن کوئی اینجھی بدلی چھا گٖئی ہے(۲۶)

مدتاں توں خواہش ہئی کہ محبوب نال ملاقات تھئی ونجے ،دل دی تانگھ دل وچ ای رہ گئی تے اخیری وقت آ گیا ہئے پر میرے سر داخان پُنل نہیں آیا۔

گئیں پار پروکا ڈھول ِمٹھا مُد گزری ہے نئیں ول آیا

دل تانگھاں تانگھ تھکل تھئی ہے نئیں اج آیا نئیں کل آیا

رہی سال دی گال تاں سال تائیں نئیں لحظہ گھڑی پل آ یا

ارشادؔ دے وقت اخیری وچ نہیں سر تے خان پنل آیا

(۲۷)

ارشاد ڈیروی سماج اندر پیدا ہوون والیاں بیماریاں تو ںچنگی طرح جانوایں ۔اوہ ایہناں دا ذکر اپنی شاعری وچ کر دے نیں ۔آکھدے نیں کہ معاشرتی قدراں انج بدل گئیاں ہن کہ اج کوئی غم خار وکھالی نہیں دیندا ۔

اڈٖو تھل صحرا اڈو میں تنہا ودا گٖولاں یار نظر دا نہیں

چودھار غماں دیاں جُھڑ گاجاں سکھ دا کوئی وار نظر دا نہیں

جئیں ڈٖینہہ دا لنگھ او پار گٖئے ولدا اروار نظر دا نہیں

ارشاد اتھاں ہے خودغرضی کوئی صحیح غم خوار نظر دا نہیں

(۲۸)

ارشاد ڈیروی نے پنجاب دیاں مشہو ر پریم کہانیاں نوں بہت سوہنے انداز وچ دوہڑیاں راہیں بیان کیتا ے ۔ایہناں دو ہڑیاں وچ ہجر دا رنگ نمایاں نظر آندہئے ۔سوہنی میہنوال دی پریت کتھا دا ذکر انج کر دے نیں ۔

جڈاں پیار اتے الزام لگن اساں رت دے نیر نگال رُنے

اتھ جھوک تے منجھیں روپئیاں ہن اتھ بیٹ دیوچ دھنْوال رُنے

رُنی سوہنْی سک دے دریا وچ اوندی یاد دیوچ مہینوال رُنے

ارشادؔ کوں روندا ڈیکھ کرائیں چن عید شوال دا نال رُنے

(۲۹)

ارشاد ڈیروی ہوناں وڈی خوبصورتی نال اٹل سچائیاں نوں دوہڑیاں وچ بیان کیتا ہے۔آکھدے نیں جیڑے بند ے تھک کے بٹھیدے نہیں اوہ منزل اتے ضرور اپڑ دے نیں ۔

میڈٖی آس دا بھل نمراش نہ تھی انویں تتڑے جھولے آویندن

آویندن وقت مصیبت دے جڈٖاں سیت ہوریں مکلا ویندن

جیہڑے ڈُٖکھ سکھ دے بھیوال ہوون اوہے سنگتی راہ بدلا اویندن

ارشاد جیہڑے نہیں تھک بٖہیندے او آخر منزل پا ویندن

(۳۰)

سرائیکی شاعری وچ تصوف نوں بہوں بیان کیتا گیا ہئے ۔آپ نے ایس موضوع تے اپنے وچار انج سانجھے کیتے ہن۔

ہر صورت وچ تیڈٖی صورت ہے تیڈٖی سدھ قرآن دا مقصد ہے

تیڈٖی بیٹھک مسجد اقصیٰ ہے سنگ سنگت آن دا مقصد ہے

تیڈٖی دید ملیے تاں دین ملیے تیڈٖی دید ایمان دا مقصد ہے

ارشاد نماز ہے دید تیڈٖی تیڈٖی دید اذان دا مقصد ہے

(۳۱)

ارشاد ڈیروی ہوراں دے دوہڑیاں وچ بے شمار خوبیاں موجود نیں ۔جنہاں وچوں کجھ دا ذکر کیتا جاندا اے ۔آپ کول لفظاں دا وڈا ذخیرہ موجود ہے،آپ اپنی فرضی موجب موقع دے مطابق لفظاں نوں شعراں وچ ورتدے نیں اکو لفظ نوں کئی وار اکو دوہڑے وچ ورت کے سنگیت پیدا کر ن دا جتن کیتا اے ۔

میڈٖی جھوک رُلی میڈٖا مال رُلیے میں آپ رُلی رُل وعدے گٖئے

رب جانے کوئی مجبوری ہس یا جان کرائیں بھل وعدے گٖئے

کیوں آیا نئیں ور لانویں تے لانویں لاہندی دے کل وعدے گٖئے

ارشاد میڈٖی سک سیجھ دے پُھل تھی گٖئے بے مُل مُل وعدے گٖئے

(۳۲)

تشبیہہ دی ایہہ شال پڑھو :

جڈٖاں رخ تے نیم نقاب ڈٖینڈی چو پھیر حجاب دے پُھل کِھلدن

آزندگی تے اعتبار ویندے جڈاں قرب جناب دے پُھل کِھلدن

تیڈٖی ِکھل دے معجزے ڈٖیکھ کرائیں میڈٖے پاپ ثواب دے پُھل کِھلدن

ارشادؔ توں ایویں کِھلدا ہئیں جیویں لال گلاب دے پُھل ِکھلدن

(۳۳)

ایس مضمون نوں اوہناں دی لکھی ایس دعا تے ختم کرداں ہاں جس و چ اوہناں رب دی ذات اتے کامل یقین دا دسیا اے تے اوس ذات کولوں صرف اپنا محبوب منگیا اے۔

جیندی جنس صراف نہ پرکھ سگے میں او ہیرا انمول منگیے

کہیں تخت منگیے کہیں تاج منگیے میں راج فقر کشکول منگیے

کہیں سک فردوس دی طلب رکھی میں سینے دا بہلول منگیے

ارشادؔ میں ربّ دی ذات کنوں ہر موڑ تے بٖس ہک ڈھول منگیے

(۳۴)

گیت

گیت ہندی زبان دا لفظ اے جیہدے معنے راگ ،موسیقی،سرور،بھجن وغیرہ دے نیں (۳۵)

ایس لئی گیت تے سنگیت دا آپوں وچ چولی دامن دا ساتھ اے جتھے گیت اوتھے موسیقی۔جتھے موسیقی اوتھے گیت ضرور اے۔گیت دراصل من دیاں ڈوھنگیاں وچ جنم لین والے جذبیاں تے احساسات دے بے ساختہ اظہار دا ناں اے ۔جیہدے وچ سادگی ،روانی تے سلاست مکمل درجے تیک موجود ہو ندی اے ۔ایسے پاروں آکھیا جاندا اے پئی گیت اک اجیہی شعر ی صنف اے جیہڑی از د ل خیز و بر دل ریز اے ۔یعنی اے دلاں دیاں اتھا ہ ڈوھنگیاں وچ پیدا ہوندی اے تے دلاں دیاں اتھاہ ڈوھنگیاں تیک اثر کر دی اے ۔

گیت دی سب تو ں وڈی خوبی بے ساختگی اے ۔جیہڑی اوہدے وچ او تاثیر پیدا کر داے من دیاں ڈوھنگیاں وچ جنم لین والے جذبے جدوں پک جاندے نیں تے فیرآپ مہارے لفظاں دا روپ دار کے سامنے آ جاندے نیں تے گیت بن جاندے نیں ۔

گیت دی دوجی خوبی سادگی ہو ندی اے جس طرح جذبے جنم لیندے نیں ،احساس پیدا ہوندے نیں ،اوہناں نو ںبلا کسی نوک پلک سنواریاں اوسے طرح بیان کر دتا جا ندا اے ۔ایس دا تعلق سنگیت نال گوہڑا ہوندا اے ۔گیت گایا جا ندا اے ۔ایس لئی گیت دی تیجی خوبی سلاست تے روانی اے ۔اک گیت وچ جنی روانی ہووے گی اوہ اونا ہی مقبول ہووے گا ۔جنی کسے گیت وچ روانی تے سلاست ہووے گی ،اونا ای اوس نوں گانا یا اوس دا سنگیت بنانا آسان ہووے گا ۔ایس توں اڈ گیت وچ آہنگ تے گھلاوٹ دا ہونا ضروری اے ۔لوچ تے لچک وی گیت دے اہم عنصر نیں ۔

گیت صرف جذبیاں تک ای محدود نئیں ،سگوں ایہدے موضوعات وچ بڑی وسعت اے ، ون سونا پن تے رنگا رنگی اے ۔نظم وانگوں گیت نوں وی خاص موضوع تیک محدود نہیں رکھیا گیا سگوں جذبہ تے احساس دیاں مہین کیفیتاں گیت دا موضوع بن سکدیاں نیں ۔ایس لئی عشق محبت ،ہجر و وصال ،جذبہ تے خیال ،حسن تے جمال ،جذبہ حریت ،رزم تے بزم ،عشق بے مثا ل تے ہر او شے جہڑی انسانی احساس دا حصہ اے گیت دا موضوع بن سکدی اے ۔

ارشاد ڈیروی دے گیتاں وچ لفظاں دی کوملتا دے نال وچھوڑے دے کر لاپ ،دکھاں دے جھڑناٹ ،لمیاں اڈیکاں ،درداں دیاں چیکاں تے جذبیاں دا نگھ پوری سچائی نال متحرک وکھالی دیندا اے ۔آکھدے نیں کہ اے میرے محبوب تیرے باجھ حیاتی دے سارے رستے ویران نظر آندے نیں ۔تیری یاد ہر ویلے تنگ کر دی ہئے میں گل وچ بانہاں پا کے روندا واں ۔

ہِن اے مونجھاں نگاہیں ہِن اے مونجھاں نگاہیں

تیڈٖے تاں بٖاجھوں ڈٖسدن سُنجڑیاں اے جاہیں

ول ول کے یاد اوندے تیڈٖا پچھانواں

تیڈٖا پچھانواں بنْ گٖئے گٖل دا گٖلانواں

گٖل وچ پاکے رو واں اپنْیاں اے بٖاہیں

(۳۶)

تیرے باجھ حویلی سنجی پئی اے ۔میرا دل نہیں لگدا ۔پرانے قصے یاد آوندے پئے نیں مینوں تیرے غماں دی سوغات ملی ہئے ۔رو رو کے اکھی دا پانی ختم تھی گیا ہئے ۔

تَیں بن سنحٖ حویلی ڈٖسے

آون یاد پرانْے قصے

تَیں بٖاجھوں اے دل نہ وسے

آ گٖئے ڈٖکھ سارے حصے

بھیحٖ اجٖاں جے کر اے تھولن

میکوں جو سوغات ملی ہے

گھپ انداھاری رات ملی ہئے

غم تیڈٖے دی ڈٖات ملی ہئے

ہر بازی دی مات ملی ہئے

شاہیں کوں کم ظرف دھندولن

خالی تھی گٖئیاں اکھ دیاں جھیلاں

گھل پیاں ہن نفرت دیاں ہیلاں

دھوڑو دھوڑن نین سفیلاں

رل گٖیاں ہن ارشاد دا اپیلاں

بے سئیکاں ہاں جتھاں رولن(۳۷)

میرے سینے وچ ہجر دا سوز ہئے۔ایس سوز پاروں میرا جسم سڑ گیا ہئے تے اخیری وقت آ گیا ہئے ۔

سینے سوز ہجر دا غمِ

سیت سڑی دا چین ختمِ

اے وی تیڈا خاص کرمِ

بٖس ارشاد اخیری دمِ

پھیرا پا ونحٖ بھول بھلاویں(۳۸)

میرا محبوب اپنے وصل دا جام نہیں پیاندا تے نہ ای ساڈے ویہڑے وڑدا اے ۔میں اوس دا راہ تک تک تھک گئی آں :

ساقی جام پیندا کائینی

ویہڑا آن وسیندا کائینی

بھیک حُسن دی ڈٖیندا کائینی

نال ارشادؔ اَلویندا کائینی

راہ دو تک تک تھئی ہاں زاری(۳۹)

میں تیری یاد وچ دن رات روندی ہاں ۔جے کر میں تینوں بھلاں شالا زندہ نہ رہواں، توں میرے نال کیتے سارے وعدے وسار دتے نیں ۔

تیڈٖے بٖاجھ سانول ڈٖیہاں رات رواں

جے تیکوں بھلانوں شالا میں نہ ہونواں

اے توں ہیں جو کیتے ہوئے وعدے بھلائے نی

(۴۰)

اے میرے محبوب تیرے پیار وچ رلدا ویکھ لوک طعنے مریندے ہن ۔توں مڑ ملن دا بہانہ کر کے گئیوں پر ول پرت کے نئیں آیا۔تیر ی یاد بہوں تڑ فنیندی ہئے ۔

روندا ڈٖیکھ کے میں اُجٖڑی کوں لوک مریندن طعنے

مہنڑیں وات ڈٖیوا گٖئیں میکوں کر کے جان بہانے

ول نہ آیوں ونجنْ دے بعد جگر چریندی ہئے تیڈٖی یاد

(۴۱)

تیرے پیار وچ میرے سہاگ دے پھل کملا گئے نیں ۔میں ہتھاں اتے مہندی لاونا بھل گئی آں ۔جدوں تیری یاد آوندی ہئے اوہدوں مینوں کسے پل چین نہیں آندا۔

رل گٖئی مہندی لانویں لوئی سیجھ دے پُھل کملا گٖئے

بھل گٖئے کجل ساگٖ ڈٖکھی کوں ساہ نکلنْ تے آ گٖئے

پل وچ تھئے ہن سکھ برباد جگر چریندی ہے تیڈٖی یاد

(۴۲)

تیرے ہجر وچ میریاں اکھیں ساون ہار وسدیاں ہن

تیڈٖے خواب میکوں جڈٖاں سکھ ڈٖکھیندن

مٹھے نین رحٖ رحٖ کے ساونْ وسیندن

ستے ہوئے ساونْ دے موسم جگٖائے نی

(۴۳)

اے میرے محبوب لب اتے تیڈے ناں دی تسبیح تے میری اکھ تیرے خواب ویکھدی اے۔ تینوں ویکھنا ثواب دا کم اے ۔تیری یاد دا تیر جگر رے آر پار ہوندا ے ،تینوں بھل جاواں من نہیں من دا ۔

لب تے تیڈٖے ناں دی تسبیح اکھ وچ خواب ہے تیڈٖا

ڈٖیکھنْ تیڈٖا عین عبادت پیار ثواب ہے تیڈٖا

من بھانویں نہ من ارشاد جگر چریندی ہے تیڈٖی یاد

(۴۴)

تیڈی یاد  نے کملی بنا چھڈیا اے ۔ہجر داپندھ کو یں مکانواں ۔اے سچ اے کہ تیرے عشق نے حالوں بے حال کر دتا اے ۔لوکائی کولوں میں اپنے من دی ظاہری حالت کویں لکانواں ۔

دل دے تخت ہزارے دیوچ رُل گٖئے رانجھے کوں گٖولاں ودی

چارے پاسے جنگل یادیں جنگلیں روح کوں رولاں ودی

پندھ روح دے مکانواں کیویں سارے سچ میں لکانوایں کیویں

(۴۵)

٭٭٭٭٭٭٭

حوالہ جات

(۱)رسالہ اوج ،گورنمنٹ کالج شاہدرہ لاہور :نعت نمبر ،ص 152

(۲)ریت سفر ،ارشاد ڈیرو ی ،ڈیرہ غازی خان ،حماد پرنٹنگ پریس بلاک 46،1989، ص 10

(۳)پنجابی کلاسیکی شاعری دا صنف ویروا ،قادری عاصمہ ڈاکٹر ،لاہور :کلیہ علوم مشرقیہ جامعہ پنجاب ،2014، ص28

(۴)خواب ،ارشاد ڈیرو ی ،ڈیرہ غازی خان:حماد پرنٹنگ ایجنسی ،بلاک نمبر46،دوجی وار2018،ص 13

(۵)وڈی پنجابی لغت،اقبال صلاح الدین ،لاہور:عزیز پبلشرز،2002،ص2596

(۶)پنجابی ادب دی کہانی ،عبدالغفور قریشی ،لاہور:عزیز بک ڈپو،1972ء ص ۱۷

(۷)روگ،ارشاد ڈیرو ی ،ڈیرہ غازی خان،حماد پرنٹنگ ایجنسی ،بلاک نمبر 46, ،1994،ص19

(۸)نور اللغات ،نورلحسن میر مولوی ،لاہور:مقبول اکیڈمی ،1972،جلد 5،ص512

(۹)پنجابی لغت ،ارشاد احمد پنجابی ،پنجابی ادبی لہر بلال گنج لاہور ،1976ص561

(۱۰)خواب ،ارشاد ڈیرو ی ،ڈیری غازی خان ،حماد پرنٹنگ ایجنسی بلاک46دوجی وار ،2018،ص 27

(۱۱)پنجابی ادبی صنفاں ،اختر جعفری سید ڈاکٹر،پبلشرز المیپوریم اردو بازار لاہور۔2003،ص223

(۱۲)خواب،ارشاد ڈیرو ی ڈیرہ غازی خان ،حماد پرنٹنگ ایجنسی ،بلاک ،46،دوجی وار ،2018ص61

(۱۳)نین سوالی،ارشاد ڈیرو ی ملتان :ایف رمضان پوسٹر ،1985،ص24

(۱۴)  اوہو، ص13

(۱۵)روگ ،ارشاد ڈیروی ،ڈیرہ غازی خان ،حماد پرنٹنگ ایجنسی ،بلاک 46،1994،ص70

(۱۶)نین سوالی،ارشاد ڈیروی ،ص18                                    (۱۷)اوہو،ص 20

(۱۸)خواب،ارشاد ڈیروی ،ص43                                                           (۱۹)نین سوالی،ارشاد ڈیروی ،ص12

(۲۰) پنجابی شاعری دا تذکرہ ،مولا بخش کشتہ،لاہور:عزیز پبلشرز ،1988،ص19

(۲۱)پنجابی ادب دی مختصر تاریخ ،حمید اﷲ شاہ ہاشمی ،لاہور ،تاج بک ڈپو ،1992،ص588

(۲۲)پنجابی ادب دی کہانی ،عبدالغفور قریشی ،لاہور:عزیز بک ڈپو ،1972،ص78

(۲۳)اوہو،ص 60

(۲۴)ارشاد ڈیروی دے دوہڑے ،ڈیرہ غازی خان :آغا پبلشرز بلاک 10،دوجی وار1996,ص 10

(۲۵)ریت سفر،ارشاد ڈیروی ،ڈیرہ غازی خان ،جوئیہ پریس ،1989،ص60

(۲۶)ریت سفر ،ارشاد ڈیروی ،ص 55                                   (۲۷)اوہو،ص 55

(۲۸)ارشاد ڈیروی دے دوہڑے ،ارشاد ڈیروی ،ص12

(۲۹)نین سوالی ،ارشاد ڈیروی ،ملتان ،ایف رمضان پوسٹر،1985،ص6

(۳۰)ارشاد ڈیروی دے دوہڑے ،ارشاد ڈیروی ،ص14

(۳۱)اوہو،ص۹                                                                                       (۳۲)نین سوالی ،ارشاد ڈیروی ،ص ۱۱

(۳۳)اوہو،ص 8                                                                      (۳۴)اوہو،ص8

(۳۵)پنجابی ادبی صنفاں ،جعفری اختر سید ،ڈاکٹر،پبلشرز الپیوریم ،لاہور،2003،ص317

(۳۶)نین سوالی ،ارشاد ڈیروی ،ملتان ،ایف رمضان پوسٹر،1985،ص15

(۳۷)ریت سفر ،ارشاد ڈیروی ،ڈیرہ غازی خان ،جوئیہ پریس،1989,ص42

(۳۸)اوہو،ص43                                                                     (۳۹)اوہو ،ص 50                 

(۴۰)نین سوالی ،ارشاد ڈیروی ،ص 19                                 (۴۱)  اوہو، ص 21

(۴۲)اوہو،ص21                                                                     (۴۳)اوہو،ص20

(۴۴)اوہو،ص22                                                                     (۴۵)اوہو،ص 18

٭٭٭٭٭٭٭