ارشاد ڈیروی دی منقبت نگاری

شاعری وچ حمد، نعت ، منقبت تے مدح تعریف و توصیف لئی ورتے جاندے نیں تے لغوی  اعبار نال ہم معنے نیں ، پر اصطلاحی معنی وکھو وکھ نیں تے ایہناں دی ورتوں ممدوح دے اعتبار پاروں ہوندی اے، جویں جے ممدوح ربی ذات ہووے تاں حمد اے ، جے رسول اللہﷺ دی ذات ہووے تے نعت، جے کر صحاباکرامؓ   ، اہل بیعتؑ تے بزرگانِ دین نیں تے ایہناں لئی منقبت دا شبدورتیا جاوے گا، تے جے کر ہور کوئی مشہور شخصیت ہووے تے اوس لئی مدح شبددی ورتوں کیتی جاوے گئی، ڈاکٹر رفیع الدین اشفاق لکھدے نیں!

’’اصطلاح میں اگر آنحضرتﷺ کے سوا کسی دوسرے بزرگ یا صحابی یا امام کی تعریف کی جائے تو اسے منقبت کہیں گئے‘‘۔

اعجازاللغات جدید ، دے ص ا۶۸۵ اُتے لکھیا اے!

’’مناقب(م، ن، قب) مذکر، منقبت کی جمع اہل بیعت یا صحابہ کی مدح ، تعریف خوانی، منقبت ، تعریف وتوصیف ، صفت وثناء ، اصلاح میں وہ تعریف جو اہل بیعت یا صحابہؓ کی شان میں ہو‘‘

وارث سرہندی اپنی لغت اندر لکھدے نیں!

’’منقبت:(۱)کوئی چیز جس پر انسان فخر کرے یا جو اسے ممتاز بنائے ۔‘‘

(۲)تعریف، توصیف ، ثناء خصوصاً اہلِ بیعت اور صحابہ کی ۔

منقبت، صفت ، تعریف نظم وچ ۔

وکھو کھ زباناں وچ منقبت ،لئی ایہہ شبدور تے جاندے نیں!

’’پشتو، پنجابی تے کشمیری وچ ’’صفت‘‘، سندھی ’’منقبت‘‘ ، بلوچی وچ ’’سپت‘‘۔

منقبت دا سرنانواں صرف اوہ وڈیاں دینی ہستیاں ای بن سکدیاں نیں ، جہناں وچ ایہہ دو خوبیاں موجود ہوون!

۱۔ اوہ قوم دی  پیشوائی دا فرض ادا کرسکدے ہوون

۲۔ اوہناں وچ سچے تے سُچے ہوون دے گُن ہوون۔

وڈی دھرمی ہستی اوہ اے جو گل بات نال دھرم تے روحانیت نال اپنی سانجھ وکھاوے سگوں اوہناں دی کہنی تے کرنی پوری دھرم موجب ہووے ، ایہناں گناں نوں مکھ رکھدے ہویاں ڈاکٹر فرمان فتح  پوری تے ڈاکٹر ابوالفتح محمو صغیر الدین نے صحابہ کرامؓ اہل بیعت اطہار تے بزرگان دین نوں منقبت دا سرنانوں قراردتا اے ، کیوں جے ایہناں وچوں ہر بندہ اعلیٰ شخصیت دا مالک تے اخلاقِ جمیلہ نال بھر پور اے تے قوم دی آگوائی دے قابل اے ، دھرم اوہناں دے سریر وچ روح دا درجہ رکھدا اے تے دھرمی اصولاں اُتے چلنا ، پر چار کرنا تے ایہناں نال اپنی سانجھ وکھانا ایہناں دے گن نیں ، منقبت دے لکھاریاں نے وکھو وکھ اصناف سخن راہیں اپنی عقیدت دا اظہار کیتا اے کسے نے ایس نوں قصیدے دارنگ دِتا تے کسے نے رباعی راہیں اپنے دل دی وارتانوں بیان کیتا ، کسے غزل ورگی  صنف دا سہارالیا تے کسے نوں مثنوی دا بُنتر ڈھنگ چنگالگاتے کسے نے مخمس تے مسدس دا سہارالے کے اپنے خیالات دا اظہار کیتا ، بھانویں کہ ایہہ روپ وکھو وکھ نیں پر ایہناں اندر وی اپنا نکھار تے خوب صورتی  موجود اے، ایہناں راہیں کویاں نے اُچ کوٹی فن پاریاں دی رچنا کیتی ، منقبت نگاری نے اپنے ممدوح دے وصفاں دا ذکر ایس ڈھنگ وچ کیتا اے کہ اک تے اوہناں دی عظمت اجاگر ہوئی اے ، قاری اوہناں دی شخصیت توں متاثر ہو یا اے تے او ہدے من اندر مذہب نال دلچسپی ودھی اے، اوہدے خیالات پاک ہوئے تے اوہ سدھی راہ تے چلن جو گا ہو گیا اے ، انج اسیں ویکھدے آں منقبت دے وکھووکھ رُوپاں نے دھرم پساردا کم وی کیتا اے، دھرمی قدراں نوں اجاگر کیتا تے کئی کویاں ایہناں توں پروپیگنڈہ دا کم وی لیا اے ، ساہنوں ہر روپ وچ کوی دا خلوص ، گہری عقیدت ، سچی تڑپ ، اخلاقی قدراں دا پرچار مذہبی قدراں دا بیان تے ازلی سچائیاں بیان ہوئیاں ملدیاں نیں، سب توں وڈی گل ایہہ وے کہ ساہنوں ہرروپ وچ کوی پرچارک دا روپ دھار دا نئیں ، سگوں اوہ اخلاقی تے مذہبی قدراں دی دس پاندا دکھالی ویندا اے ، اوہ ایہناں دے حق وچ تقریر نئیں کردا سگوں سوچ نوں تیز کردا تے نصیحت کردا اے ، سارے مواد نوں مکھ رکھیے تاں اک گل نتر کے سامنے آندے اے کہ اوہ اشاریاں راہیں دھرم پساردا کم ضرور کردا اے تے ایہہ کوئی اچرج گل نئیں ، انج دھرم دے نال نال ادب اُساری دا کم وی ہوندا اے، اجیہے کویاں وچ اک ناں ارشاد ڈیروی دا وی اے، ارشاد ڈیروی منقبت دا شاعر اے، اوس دیاں مرثیہ ، منقبت ، دوہڑے ، سلام تے شاعری  دیاں وکھو وکھ صنفاں وچ شاعری دیاں کئی کتاباں چھپ کے سامنے آ چکیاں نیں ، آپ دیاں تن کتاباں (پیامِ قلندر، چودھار کربلا ہے، ڈٖاج لُٹی ہوئی شام) نون مکھ رکھ کے منقبت نگاری ول جھات پائی جاندی اے۔

حضرت علی علیہ السلام:

آخری خلیفہ راشد حضرت علی المرتضیٰؓ دا ناں علی بن ابی طالب ، کنیت ابوالحسن ، ابو تراب تے لقب اسداللہ ، حیدر تے المرتضیٰؓ اے ، (۷) آپ ؓدے والد داناں عبدمناف تے کجھ لوکاں نے عمران وی لکھیا اے، پر آپ ؓاپنی کنیت ابوطالب توں مشہور ہوئے، (۸) ماں دا ناں فاطمہ بنت اسد بن ہاشم اے، نبی پاکﷺ دے والد حضرت عبداللہؓ تے آپ دے والد عبدالمناف دونویں بھراسی، ماں تے پیو ولوں  آپؓ ہاشمی سن ، آپؓ دی ولادت مکہ مکرمہ وچ عام الفیل واقعہ دے ست سال پچھوں ہوئی، (۱۱) بعض سیرت نگاراں لکھیا کہ آپؓ دی ولادت حضورپاکﷺ دی پیدائش توں ۳۰ ورھے بعد ہوئی، کجھ لوک ایہہ وی لکھدے نیں ، کہ آپؓ دا جنم بعثت نبویﷺ دے دس ورھے پچھوں ہویا،(۱۲) اک لکھت وچ آپؓ دی پیدائش ۱۳ رجب بعثت نبویﷺ توں دو ورھے پہلاں لکھی گئی اے تے ہجرت نبویﷺ ویلے آپؓ ۲۳ورھیاں دے سن،(۱۳) شان صحابہؓ وچ آپؓ دی ولادت۳۰ ہجری بروز جمعۃالمبارک لکھی ہوئی ہے۔(۱۴) بالاں وچوں سب توں پہلاں آپؓ نے اسلام قبول کیتا۔(۱۵)۲ ہجری نوں آپؓ دا نکاح حضور پاک ﷺ نے اپنی سب توں چھوٹی دھی سیدہ فاطمۃالزہرہؓ نال کیتا۔ (۱۶) آپؓ نے کئی ویاہ کیتے، پہلا ویاہ سیدہ فاطمۃالزہرہؓ نال ہویا پر اوہناں دی حیاتی وچ کوئی دو جاویاہ نئیں کیتا۔ حضرت فاطمۃالزہرہؓ دی ککھ توں حضرت امام حَسنؓ ،حضرت امام حسینؓ ، بی بی زینبؓ تے بی بی کلثومؓ پیدا ہوئے، حضرت فاطمۃالزہرہؓ توں وکھ دو جیاں گھر والیاں توں وی اولاد ہوئی پر جو عزت و احترام اولاد فاطمہؓ نوں حاصل اے اوہ دوسری اولاد نئیں مل سگیا، (۱۷) آپؓ نوں ۱۶ رمضان ۴۰ ہجری نوں ابنِ ملجم نے فجر دی نماز ویلے وار کے کے زخمی کر دتا ، اوس روز آپؓ زندہ رہے تے ۱۷ رمضان المبارک ۴۰ ہجری نوں شہید ہوئے،(۱۹) جدکہ اک ہور لکھاری نے آپؓ دے زخمی ہوون دی تاریخ ۱۸ رمضان المبارک تے شہادت ۲۱ رمضان المبارک ۴۰ ہجری لکھی اے ،(۲۰)ایہو تاریخ سفینہ الا ولیاء تے حضرت علیؓ وچ لکھی ہوئی اے ، (۲۱) تقویٰ پرہیز گاری علم و معرفت وچ یکتا ، علم وفضل دے آفتاب، بہادری تے جوان مردی وی اپنی مثال آپ نوں ارشاد ڈیروی دے خراج عقیدت دیاں کجھ ونگیاں حاضر نیں ، آپؓ ساری مخلوق وچوں عظیم مرتبے اُتے فائز ہن، آپؓ اینے کریم نیں کہ حیاتی وچ کسے نوں بددُعا نئیں دتی!

خدا دی ساری خلق وچ علیؑ ایڈٖا  عظیم ہے

نئیں کیں کوں بددُعا ڈٖتی علیؓ کیڈٖا کریم ہے

آپؓ ہدایت دا روشن چراغ تے نبی پاک ﷺ دی خصوصی دُعا ہے، ایس کارن آپؓ دی شان وشوکت  سب تو ں وکھری اے!

علیؓ تاں ہدایت دا روشن چراغ اے

علیؓ تاں نبیؐ دی خصوصی دُعا ہے

پیمبریںؑ نبیںؑ ولیں توں ہٹ کے

ایندی شان شوکت تے رُتبہ جدا ہے

آپؓ دا ناں سُن کے وڈے وڈے ڈ ر جاندے ہن ، جدوں آپؓ دشمن اتے وارکر دے ہن تاں اوہناں نوں زمین اُتے سٹ ویندے ہن!

علیؑ دے ناں دا سُنْ کرائیں وڈٖے وڈٖے لرز ویندن

علیؑ دے وار ڈٖیکھ او بھوئیں تیں تھی درز ویندن

آپؓ دا ناں سُن کے مرحب تھر تھر کنب دا ہے ، آپؓ دی بہادری دی گواہی اج وی خیبر دا قلعہ بھردا اے، ایس لئی توں وی نعرہ حیدر بلند کر!

کتھاں مرحب تھتھر دا  ہے

ڈٖو ٹکڑے تھی کے مردا ہے

گواہ ہے دَر او خیبر دا

توں نعرہ مار حیدرؑ دا

حضرت فاطمہسلام اللہ علیھا

 رسولِ پاکﷺ دی لاڈلی دھی ،حضرت علیؓ دے گھر والی تے جنت دے سرداراں حسنؓ تے حسینؓ دی ماں دا شمار داتی خوبیاں ، پاکیزہ سیرت تقویٰ تے طہارت پاروں صفحہ اول دیاں صحابیات وچ ہوندا اے، اوہناں جویں جانفشانی تے محنت نال آپﷺ دی خدمت کیتی تے ویاہ توں بعد جس اخلاص تے وفاداری نال اپنے گھر والے تے گھرداری کیتی اوس دی مثال ایس دھرتی اُتے ملنی اوکھی اے، آپؓ اک فرمانبردار دھی ، صابر و شاکر گھروالی ، چنگی ماں تے اُچے درجے دی پرہیزگار خاتون سن، آپؓ دی زندگی دا کوئی پہلو وی مسلماناں دی نظراں توں اوہلے نئیں سگوں ہر پہلو وچ ساڈے لئی کوئی نہ کوئی نصیحت تے سدھے رستے تے چلن دی پیریرنا موجود ہوندی اے ، ولادت فاطمہؓ کدوں ہوئی اتہاس کاراں وچکار ایس تے اختلاف پایا جاندا اے، ’’شہزادی کونین‘‘وچ  ولادت نبوت دے ۴۱ویں سال (۲۶)، ’’بہارانوار‘‘ اندر آپؓ دی ولادت بعثت نبوی دے پنج سال تے معراج دے واقعہ دے تن سال بعد جمادی الاخرلکھی اے ، (۲۷)جدکہ ’’ فاطمۃ الزہرہؓ اسلام کی مثالی خاتون ‘‘ (۲۸) اور چودہ ستارے (۲۹) دے لکھاری ۲۰ جمادی الثانی آپؓ دی ولادت دی تاریخ لکھدے نیں ، آپؓ نال نبی پاکﷺ بہت زیادہ پیار کردے سن ۔ ایس دا اظہار آپﷺ دے ایہنان ارشادات توں ہوندا اے!

۱۔ اے فاطمہؓ جس شخص نال توں ناراض ہوئی رب اوس تے نااض ہوگیا، تے جس شخص توں راضی ہو گئیں رب وی اوس توں راضی ہوگیا۔

۲۔ فاطمہؓ میرے وچوں اے ، جو بندہ ایس نوں تکلیف دیوے گا اوہ مینوں تکلیف دیوے گا، تے جیڑھا بندہ اوس نوں راحت دیوے گا، اوہ مینوں راحت دیوے گا۔(۳۰)

اٹھاراں ورھیاں دی عمر وچ آپؓ دا نکاح حضرت علیؓ نال ہویا تے رب نے آپؓ نوں دو پتر امام حسنؓ تے امام حسینؓ تے دو دھیاں بی بی زینبؓ تے بی بی اُمِ کلثومؓ عطا کیتیاں ،رسول اللہ ﷺ دی وفات توں بعد آپؓ بوہت زیادہ افسردہ ہو گیاں ، تاریخ اندر درج اے ، کہ آپﷺ دی وفات توں بعد حضرت فاطمہؓ دے مکھڑے تے کدے وی ہاسا نئیں آیا، آپؓ دی وفات ’’الزہر‘‘(۳۱) تے’’ شہزادی کونین‘‘(۳۲)مطابق ۳ رمضان ۲۱ ہجری منگل والے دن ہوئی ، جد کہ ، ’’بہارانوار‘‘ (۳۳) دا لکھاری آپؓ دی وفات ۳ جمادی الثانی لکھدا اے ، فاطمۃالزہرہؓ اسلام کی مثالی خاتون  (۳۴) تے چودہ ستارے (۳۵) دے لکھاری ۲۰ جمادی الثانی لکھدے نیں۔

آپؓ دی زندگی بہت سادہ سی ، ارشادؔڈیروی دے خراج عقیدت نوں پڑھدیاں ہویاں پتہ لگدا اے ، کہ اوہناں نوں آپؓ نال اتھاہ محبت اے تے اوہناں دی ایسے محبت وچ  ڈب کے آپؓ دیاں صفتاں ایہناں شعراں وچ بیان کیتیاں نیں ، آکھدے نیں کہ جے کسے نے توحید تے دین دا معیار دیکھنا ہووے تاں حضرت فاطمہ ؑ  نوں دیکھ لوے جو ربی نور دا چولا پاکے آپﷺ دے گھر تشریف لیائیاں نیں۔

توحید دی بقا دا کل معیار فاطمہؓ

خدا دے سارے دین دا حصار فاطمہؓ

او کبریا دا نورگھن کے آئی بشر دے روپ وچ

آ مصطفی ؑ دے گھر لتھی ہے باوقار فاطمہؓ

آپﷺ دی وفات توں بعدجدوں کدے حضرت علیؓ تے اوکھا ویلا آیا تاں آپؓ سمے اگے کندھ بن کے کھلوگئے!

جڈٖاں نبیﷺ دے بعد کئی علیؓ تے اوکھا وقت آئے

اوں وقت دے اگٖو بنْی دیوار فاطمہؓ

حضرت امام حسن علیہ السلام

حضرت امام حسنؓ ، حضرت علی تے حضرت فاطمہؓ دے وڈے پتر ، رسولِ خدا ﷺ تے حضرت خدیجۃالکبریٰؓ دے دوہترے سن ، آپؓ دی پیدائش ۱۵ رمضان ۲ ہجری نوں مدینہ منورہ وچ ہوئی ، ایہہ تاریخ ’’ اہلِ بیعت ، حضرت حسنؓ اور حسینؓ کے سو قصے شان حسنؓ و حسینؓ ، بارہ امام ، الحسنؓ و الحسین ؓ ، چودہ ستارے ، سیدنا حسنؓ ابن علیؓ مولائے حسنؓ،‘‘ وچ درج اے ، آپؓ دی ولادت رسول کریم ﷺ دے خاندان وچ پتر دی پہلی خوشی سی، (۳۸)’’ جودہ ستارے ‘‘ دا لکھاری لکھدا اے ، کہ پیدائش دے فوراً بعد حضرت جبرائلؑ آپﷺ دی خدمت وچ اک چٹاریشمی رومال لے کے حاضر ہوئے جس اُتے حسنؓ لکھیا ہویا سی، سو آپﷺ نے ایہو ناں آپؓ دا تجویز کیتا،(۳۹) آپؓ انتہائی صلح پسند سن ، آپؓ مسلماناں توں آپس وچ لڑوانا نئیں سن چاہندے ، ایس لئی امیر معاویہ نال ۴۱ ہجری وچ صلح دا معاہدہ کرن توں بعد اپنے بھرا امام حسینؓ تے عبداللہ ابن جعفرؓ تے ہور پریوارنال مدینے ول کوچ کرگئے، آپؓ نے کئی ویاہ  کیتے تے رب نے آپؓ نوں اٹھ پتر تے ست دھیاں عطا کیتیاں ، آکھیا جاندا اے ، کہ آپؓ دے تن پتر عبداللہؓ ، قاسم، تے عمرؓ کربلا وچ شہید ہوئے، بھانویں کہ صلح توں بعد آپؓ مدینہ گوشہ نشین ہوگئے سن ، پر امیر معاویہ کسے نہ کسے بہانے آپؓ نوں تنگ کردارہیا، یزید دی خلافت دا راہ پدھرا کرن لئی آپؓ نوں پنج وار زہردتا گیا، آپؓ دی وفات ۵۰ ہجری وچ ہوئی ، ایہو ’’ تاریخ اہلِ بیعت ، حضرت حسن ؓ اور حسینؓ کے سو قصے ، شان حسن ؓ و حسین ، بارہ امام الحسنؓ و الحسینؓ ، چودہ ستارے ، سیدنا حسنؓ ابن علیؓ ، مولائے حسن ، وچ درج اے ، (۴۰)ارشادڈیرروی نے اپنیاں لکھتاں وچ رج کے آپؓ دی دنیا اتے آمد اظہار انج کررہے نیں!

سوہنْی رُت ہے ماہ رمضانی

بھوئیں تے لہہ پئے چندر اسمانی

بشری روپ اِچ روح یزدانی

ڈٖیکھو ڈٖیکھو جسم نورانی

سینْ بتولؓ دے دل دا جانی

آکھیا ہے محبوبﷺ سبحانی

کئی نئیں ایندا جگٖ تے ثانی

خوش ہن احٖ آیات قرانی

آپؓ نوں قدرت دا شہکار نبیﷺ دا پیار تے حیدر دا دلدار قرار دیندے نیں!

قدرت دا شہکار حسنؓ ہے

خالق دا اعتبار حسنؓ ہے

پاک نبیﷺ دا پیار حسنؓ ہے

حیدرؓ دا  دلدار حسنؓ ہے

مشرق و مغرب ابھے لمیں

احٖ تاں بٖس چودھار حسنؓ ہے

آپؓ دی صلح پسندی والی عادت پاروں ارشادؔڈیروی دے نیڑے آپؓ دی شان بلندی ہوئی!

آقا میڈٖا  امن  پسند ہے

تہوں تاں سئیں دا شان بلند ہے

حضرت امام حسین علیہ السلام

حضرت امام حسینؓ تیسرے امام نیں ، آپؓ دی کنیت ابو عبداللہ لقب شہید تے سید اے، آپؓ دی ولادت ۲ شعبان ۳ ہجری نوں مدینہ منورہ وچ ہوئی، (۴۴) نبی پاک ﷺ نے آپؓ دا ناں حسینؓ رکھیا، آپؓ دے متھے توں اوہ نورانی لاٹاں نکلدیاں سن جس نال چار چوفیرہ چانن بھریا ہو جاندا سی ، آپﷺ نے حضرت امام حسینؑ بارے فرمایا!’’ حسین ؓ میرے وچوں اے تے مَیں حسینؓ وچوں‘‘

فیرفرمایا، جو حسین ؑنوں دوست رکھدا اے، اے رب توں وی اوس نوں دوست رکھ ،اک ہور جگہ فرمایا، حسین ؓ میرے پتراں وچوں اک پتراے‘‘(۴۵)

آپؓ دے چھ پتر تے تن دھیاں سن بی بی اُمِ لیلیٰ وچوں سب توں وڈے پتر علی اکبرؓ نے میدان کربلا وچ آپؓ دے سامنے شہادت پائی ، آپؓ دے سب توں نکے پتر علی اصغرؓ دی وی میدان کربلا اندر شہادت ہوئی، آپؓ دیاں دھیاں دے ناں زینبؓ ، سکینہؓ، تے فاطمہؓ سن، (۴۶) یزید نے اپنے باپ دے مرن توں بعد راج گدی سنبھالی تے پہلا کم آپؓ کولوں اپنی بیعت دی منگ کیتی ، آپؓنے انکار کیتا ، ایسے دوران کوفہ توں کئی خط آپؓ نوں ملے جس وچ آپؓ نوں کوفہ آون دی دعوت دتی گئی سی ، تے نال ای آپؓ دی بیعت کر کے خلیفہ منن دا وعدہ کیتا گیا سی ، باوجود دوجے صحابہ کرامؓ دے روکن تے آپؓ اپنے پریوار نال کوفہ ول روانہ ہو گئے، ابن زیاد دے حکم تے اِک جنگل وچ آپؓ نوں روکیا لتا گیا، جدوں لوکاں کولوں ایس تھاں بارے پچھیا کہ ایہہ تھاں کیہڑی اے ؟ لوکاں دسیا کہ کربلا ، آپؓ نے اپنے ساتھیاں نوں ایتھے ای خمیے لاون دا حکم دتا تے آکھیا کہ قضائے الہیٰ ایتھے ای ساڈے گلے ملے گی، ۲ محرم توں ۷ محرم تائیں آپؓ دریائے فرات دے کنڈے خیمہ زن رہے، ستویں محرم نوں آپؓ تے آپؓ دے پریوار تے پانی بند کردتاگیا، دسویں محرم نوں یزیدی فوجاں دے نال باقاعدہ جنگ شروع ہوئی، آپؓ دے پتر ، بھانجے ، بھتیجے تے دوجے ساتھی وارو واری آپؓ دی ذات اتے قربان ہوندے رہے، ایس توں بعد آپؓ نے ڈٹ کے یزیدی فوج دا مقابلہ کیتا ، ظہر دی نماز پڑھی تے فیر عصر تائیں دشمن دی فوج دا مقابلہ کر دے ہوئے شہید ہوگئے۔(۴۷)

آپؓ میانہ قد دے سن ، نہ بوہتے لمے تے نہ چھوٹے ، متھا چوڑا ، داڑھی گھنی ، سینہ ، چوڑا موہڈے وڈے  ہڈیاں موٹیاں ، پروڈے والی والاں والے انتہائی تندرست و توانا تے رنگ چٹا جس وچ تھوڑی جیہی لالی وی سی بلند آواز تے بار عب ، جدوں کسے نال گل بات کرے تے آواز مترنم ہوندجای سی ، اکثر روزہ رکھدے، ۲۵ پیدل حج کیتے تے ایہہ سارے حج عراق جان توں پہلاں کیتے،(۴۸)اجیہاں صفتاں والی پوتر ہستی دی ارشاد ڈیروی رج کے صفت بیان کردے نیں، نبی پاکﷺ نوں آپؓ نال کناں پیار سی ، اوس دی اک مثال انج اے ، کہ اک دن آپﷺ نماز پڑھ رہے سن کہ حضرت حسینؓ آپﷺ دی کنڈ مبارک اُتے بہہ گئے، آپﷺ نے سجدہ طویل کردتا!

آ ڈٖیکھ جو مسجد نبویﷺ وچ سر سجدے پاک رسولو دا ہے

تہوں سجدہ ڈھیر طویل تھئے اُتے بٖیٹھا پتر بتولؓ دا ہے

جے کر کس انسان دے بلھاں اُتے وردئے حسینؓ رہوے تاں اوس دا ضمیر مطمئن  تے ذہن سکون وچ ہراہندے ہن ، کائنات اندر جتھے وی کوئی ذی روح راہندے ہن رب اوہناں نوں حسینؓ دا صدقہ رزق دیندا ہئی!

لب تے نام حسینؓ جو آیندے

ذہن ضمیر سکون اچ راہندے

جتھاں جیڑھا ذی روح ودے

رزق حسینؓ دے صدقے کھاندے

حسینؓ اصولاں دا ناں اے ، جس دے نانا رسول پاکﷺ تے ماں بتولؓ ہن تے اوہناں نے خنجر تلے رب نوں یاد کیتا!

ایندا بابا عین اصول ہوسی

اتے نانا پاک رسولﷺ ہوسی

جئیں خنجر تلے الحمد پڑھیے

ایندی ما دا نام بتولؓ ہوسی

ساہنوں ظالم دے سامنے سر اُچاکر کے حق دی گل کرنی حسینؓ نے سیکھائی!

ہک ہنج ہئی حجت تمام کیتی تھی گٖئے مصروف عبادت وچ

ہے حمد دی تسبیح ہونٹیں تے سر جدے وچ مشغول اے

ظالم دے سامنْے بٖولنْ دا ارشادؔ حسینؓ توں درس ملے

سر ڈٖیونْا پووے ڈٖے ڈیوو نئیں کرنْی بیعت قبول اے

حضرت عباس بن علی رضی اللہ تعالیٰ عنہ

آپؓ دا ناں عباس ؓ ، کنیت ابو الفضل ، ابولقاسم ، لقب سقائے افضل الشہداء اے، آپؓ ۶ شعبان ۲۶ نوں مدینہ منورہ وچ پیدا ہوئے، (۵۳)گیاراں ورھیاں دے سن جدوں آپؓ دے والد دا انتقال ہوگیا، آپؓدی والدہ فاطمہ کلابیہ جہناں دی کنیت اُم النبین سی حضرت امام حسینؓ نال صلاح مگر وں عبید اللہ ابن عباس بن عبدالمطلب کولوں اوہناں دی دھی لبابہ دا رشۃ منگیا، اوہناں ولوں ہاں کرن تے آپؓ دا نکاح لبابہؓ نال کر دتا گیا، جدوں کہ اک دوجی لکھت اندر آپؓ دے گھر والی دا ناں زکیہ لکھیا اے ، پرکھوج کا ایس نال اتفاق نئیں کردے (۵۴) ایسے طرح آپؓ دی اولاد بارے وی اختلاف پایا جاندا اے ، علامہ ابن قتیبہ دسدے نیں کہ آپؓ دا کوپتر اے جس دا ناں عبید اللہ اے (۵۵)جدوں کہ مولوی سید اولاد حیدر نے اپنی لکھت اندر اک دھی تے دو پتراں دی دس پائی اے ، (۵۶) تے ایہو گل بشیر احمد وکیل نے نو گانواں ضلع مراد آباد توں نکلن والے رسالے وچ لکھی اے ، (۵۷)عام طور تے آپؓ دے پتراں  دے ناں فضل، قاسم تے عبید اللہ دسے جاندے نیں ، (۵۸)کربلا دی گھٹنا واپرن سمے آپؓ حسینی لشکر دے نال سن ، آپؓ نے یزیدی فوج دا ڈٹ کے مقابلہ کیتا ، دشمناں نال لڑ دے ہوئے آپؓ دے پوتر سریر اُتے اینے زخم آئے کہ حضرت امام حسینؓ اوس نوں خیمیاں تئیں چاہندے ہوئے وی نہ لیا سکے ، ۱۰ محرم ۶۱ ہجری نماز ظہر توں بعد آپؓ دا وصال ہویا،۔

امام حسینؓ اُتے اپنی جان تے دونویں ہتھ قربان کرن والے حضرت عباسؓ بن علیؓ دی شان ارشادؔ ڈیروی بیان کردے ہوئے آکھدے نیں کہ آپؓ بہت حسین و جمیل سن ، بہت با وقارسن آپؓ دا چہرہ مبارک سورج وانگ چمکداسی:۔

ہے رخ اینویں جیویں کوئی چمکدا آفتاب ہے

نصیب ہے حسینؓ دا حسنؓ دا انتخاب ہے

علیؑ دے گھر دی ہر خوشی بتولؓ دا اے خواب ہے

صدف دی سوچ سلک تیں اے لمس بو تراب ہے

حسین ہے مجیل ہے حُسن دا شہکار ہے

عباسؓ باوقار ہے عباسؓ با وقار ہے

آپؓ بہت بہادر سن ، جدوں جوش وچ آندے تاں انج جاپدا اجیویں حضرت علیؓ داجوش آپؓ وچ آگیا ہووے ، جلال وچ آئے آپؓ منافقاں نوں قتل کردے سن ، آپؓ بارعب شخیت دے مالک سن جہناں دی پیشانی توں نور جھلکدا سی!

ایندی مہک محسوس کر خدا دے وسدے دین وچ

ہے رعب اوندے نور دا جو نور ہے جبین وچ

ایندا جلال ڈٖیکھنْے تاں ڈٖیکھ احٖ صفین وچ

وڈٖیں وڈٖیں منافقیں کوں دب ڈٖتس زمین وچ

نظر دے اینویں جوش وچ علیؓ دی ذوالفقار ہے

عباسؓ با وقار ہے ، عباس ؓ با وقار ہے

امام محمد باقر علیہ السلام

پنجویں امام دا ناں محمد بن علی بن حسینؓ اے ، آپؓ دی کنیت ابو جعفر تے لقب باقرؓ اے ، کیویں جے آپؓ نوں وکھو وکھ علماں تے بوہت زیادہ عبور حاصل سی تے بہت فصاحت تے بلاغت نال واعظ فرماندے سن ، ایس لئی آپؓ نوں باقر دا لقب دتا گیا، آپؓ دی ولادت ۳صفر بروز جمعۃ المبارک ۵۷ ہرجری نوں مدینہ منورہ وچ ہوئی، یعنی آپؓ شہادت حسینؓ توں ۴سال پلوں جمے ، آپؓ دی والدہ دا ناں فاطمہ سی، جو حضرت حسنؓ بن علیؓ دی  دھی سن، (۶۲)نبی پاکﷺ نے آپؓ دے متعلق حضرت جابرؓ نوں ایہہ فرمایا کہ میری اولاد وچوں اک منڈا ہووے گا، اوس دا ناں محمد بن علی بن حسینؓ بن علیؓ ہووے گا، اوس نوں میرا سلام آکھنا، (۶۳) آپؓ نے ۵۷ ورھیاں دی عمر وچ وفات پائی تے جنت البقیع اندر آپؓ دے والد دے نیڑے دفن کیتا گیا، (۶۴)آپؓ نے چار شادیاں کیتیاں، اُم فروہ ، اُم حکیم ، لیلیٰ تے اُم فروہ بنت قاسم بنت محمد بن ابوبکر آپؓ دیاں بیویاں دے ناں سن (۶۵)ارشادؔ ڈیروی آپؓ دی تعریف بیان کردے ہوئے آکھدے نیں ، کہ آپؓ نے دین نوں سلامتی دا پیغام دتا، رب نے آپؓ نوں جناں علم عطا کیتا آپؓ نے اوہ لوکاں اندر تقسیم کیتا ، ایہہ  آپؓ دا کرم ہے، کہ ارشاد آپؓ دی صفت لکھدا اے!

اِیں دین اے حقا کوں ڈٖے گٖیا ہے سلامتی دا پیام باقرؑ

ہے دور اپنْے دا ہک محمدؐ دا خدا دا سارا نظام باقرؑ

خدا نے جتنا علوم بھیجن اِیں اپنْی رعیت کوں دان کیتن

خدا خدا ہے نبیؐ نبیؐ ہے سُنجٖانْ ڈٖے گٖئے امام باقرؑ

ہے پاک سیداں دی مہربانی وگرنہ میڈٖی اوکات کیا ہے

عطا ہے ارشادؔ پنجتن دی لکھیندا پیاں ہاں کلام باقرؑ

حضرت علی اکبر رضی اللہ تعالیٰ عنہ

آپ ؓدی وجہ تسمیہ ایہہ ہے کہ حضرت امام حسینؓ نوں اپنے والد بزرگوار نال بہت محبت سی،ایس لئی اوہناں اپنے ہکے یثراں دے ناں اپنے والد دے نال رکھیے سن، (۲۷)آپؓ دی ولادت ۱۱ شعبان ۳۳ہجری حضرت عثمانؓ دے راج وچ ہوئی ، آپؓ دی کنیت ابوالحسن تے مان دا ناں لیلیٰ بنت اومرہ بن عروہ بن مسعود ثقفی سی، (۲۸)اک ہور لکھت اندر ناں علی لقب اکبر تے کنیت ابوالحسن لکھیا ہویا اے، (۲۹)حضرت علی اکبرؓ نے میدان کربلا وچ یزیدی فوج دا مقابلہ بہوں جواں مردی نال کیتا ، بہت سارے نامی گرامی کافراں نوں جہنم واصل کیتا ، فیر چاروں پاسیوں آپؓ اُتے حملہ کیتا گیا، آپؓ دے جسم اطہر اُتے کئی زخم تلواراں تے نیزے پاروں لگے ۔ آپؓ نے میدان کربلا اندر شہات ہائی ، شہادت ویلے آپؓ دی عمر مبارک بارے اختلاف پایا جاندا اے ، کجھ لوک آکھدے نیں کہ آپؓ دی عمر مبارک ۲۸ ورھے سی دوجی روایت موجب کیوں جے آپؓ دی ولادت عہد عثمانیؓ وچ ہوئی سی ایس لحاظ نال آپ دی عمر ۲۵ سال بندی اے، (۷۰) جدکہ دوجی لکھت اندر شہادت ویلے آپؓ دی عمر ۸ ۱ ورھے لکھی ہوئی اے ، (۷۱)ارشادؔڈیروی ہوراں بہت محبت نال آپؓ دی صفت بیان کیتی اے ، آپؓ نوں نانا جان دی خاص نشانی قراردیندے نیں ، حضرت بی بی صغریٰ ؓ نال چلن دا آکھدی اے!

کئی نئیں تیڈٖا جگٖ تے ثانی

توں نانےﷺ دی خاصی نشانی

جتھاں ویندا پئیں توں ویران

اتھاں وسدن ظلم دے بانی

ساری خبر ہے اللعمر کوں

نال گھدے جُٖل میں انْ پَھر کوں

اک ہور لکھت اندر شاعر آپؓ دی خوب صورتی دی تعریف کردے ہوئے لکھدا اے ، کہ قرآن دسدا اے کہ خوب صورتی وچ حضرت یوسف علیہ السلام اپنی مثال آپ سن ، پر آپؓ اوہناں نالوں بہتے سوہنے سن!

بے مثل ہا یوسفؑ حُسن دیوچ قرآن ڈٖسائے اے کوڑ وی نئیں

یوسفؑ دا حُسن سمیٹو چا اکبرؓ جسم دی دھوڑ وی نئیں

حضرت فضہ رضی اللہ تعالیٰ عنہ

آپؓ دا اصل ناں میمونہ سی ، رسول کریم ﷺ نے آپؓ دا ناں فضہ رکھیا فضہ دے معنی چاندی دے نیں ، رسول اکرم ﷺ نے آپؓ نوں کا لا ہوندے ہویاں وی چاندی بنا دیتا تے آپؓ دا ضمیر روشن کردتا، آپؓ حبشہ دے رہن والے سن تے اوتھوںدے راجیاں وچوںاک راجے دی نیک دھی سن، (۷۴)علامہ رجب علی برسی نے اپنی لکھت اندر آپؓ نوں کسے ہندوستانی راجے دی دھی لکھیا اے، (۷۵)جدوں آپؓ حضرت فاطمہؓ دی سیوہ نوں اپنا مکھ کا رج بنا لیا ، بہت نیک خاتون سن تے ایس پاک گھرانے دی سیوہ نوں دینا تے آخرت وچ عزت سمجھدے سن ، جدوں تئیں حضرت فاطمہؓ زندہ رہے ، آپؓ نے ویاہ نہیں کیتا ، اوہناں دے وصال پچھوں حضرت علیؓ دی خدمت گزاری کرن لگ پئے ، حضرت علیؓ نے آپؓ دا نکاح پہلے ابو ثعبلہ حبشی نال کیتا تے اوہناں دی ووفات مگروں ابوسلیک غطفانی نال کیتا ، ایسے لکھت وچ لکھیا اے کہ حضرت فاطمہؓ دی وفات مگروں آپؓ حضرت زینبؓ دی کنیزی وچ آئے کدے کدے حضرت امام حسنؓ تے حضرت امام حسینؓ دے گھر وچ کم کرن لئی جاندے سن ، جدوں حضرت زینبؓ حضرت امام حسینؓ دے نال کربلا گئے تاں جناب فضہؓ حضرت زینبؓ دے نال سن ، آپؓ دے جمن ، وفات مدفن دا کوئی پتہ نئیں لگدا۔

آکھیا جاندا اے کہ حضرت زینبؓ دی وفات توں کجھ عرصہ بعد آپؓ دا انتقال ہویا تے آپؓ نوں حضرت زینبؓ دے کول شام وچ دفن کیتا گیا،(۷۶)ارشادؔڈیریوی ہوراں جناب فضہؓ دی شان بیان کردے ہوئے اپنے شعراں دا سرنانواں ’’وقت دی مریم ‘‘ رکھیا اے ، آکھدے نیں کہ آپؓ بہت پردہ دارسن ،  آپؓ نے حسنینؓ نوں گودی کھیڈایا تے کربل توں شام تک جناب زینبؓ دا ساتھ دتا!

جئیں توں رخ جبرئیل لُکدے

اینجھی پردہ دار ہے فضہؓ

جھولی وچ حسنینؓ جو کھیڈن

تہوں  تاں خوشبو دار ہے فضہؓ

اپنْے دور دے وقت دی مریم

غیرت دی دیوار  ہے فضہؓ

خُلد برین دی وسدی رُت تیں

جنت دی مہکار ہے فضہؓ

کربل توں گھن شام دے پندھ تئیں

زینبؓ دا کردار ہے فضہؓ(۷۷)

جنابِ سکینہ نبت حسین علیہ السلام

آپؓ دا نام آمنہ سی ، ایک ہور قول موجب آپؓ دا ناں امینہ تے اُمیمہ ہے، سکینہ آپؓ دا لقب اے ، جو آپؓ دی والدہ ماجدہ حضرت رباب بنت امرؤ القیس کلبی نے رکھیا سی ، آپؓ دی تاریخ ولادت بارے اتہاس کجھ نئیں دسدا ، کجھ کھوج کاراں موجب آپؓ ۴۷ ہجری نوں پیدا ہوئے ، اک ہور روایت مطابق آپؓ دی ولادت دا سال ۵۱ ہجری اے ، (۷۸)حضرت سکینہؓ میدان کربلا وچ موجود سن ، قید ہوکے کوفہ وشام آئے ، آپؓ ہر ویلے ربی یاد وچ رُجھے رہے، اک سال تک آپؓ دمشق دی اک قید خانے وچ اپنے اہل وعیال نال قیدر ہے ، تے آپؓ دا ایتھے ای انتقال ہویا، ارشادؔ ڈیروی ہوراں جناب سکینہ ؓ نوں بہت خوب صورت انداز وچ خراج عقیدت پیش کیتا اے ،آکھدے نیں کہ آپؓ حق دی تلوار تے اپنی والدہ تے والد دا پیار ہن، اپنے والدو انگ آپؓ نے یزیدی بیعت دا انکار کیتا!

حق دی  ہے تلوار سکینہؓ

وقت دی رفتار سکینہؓ

چین ربابؓ دی اُجٖڑی چپ دا

پاک حصینؓ دا پیار سکینہؓ

پیو دے وانگوں کر چھوڑیا ہے

بیعت توں انکار سکینہ(۷۹)

ہرظلم دے مقابلے وچ آپؓ نے صبر دا مظاہرہ کیتا!

ظالم ظلم دی حد کر چھوڑی

صبر کیتے ہر وار سکینہؓ(ص۸۰)

کربلا اندر پانی نہ ملن تے نکے بالاں دی کیہ حالت ہوئی ؟ تے جناب سکینہؓ دی بے بسی ایس دوہڑے توں ظاہر ہوندی اے!

ساہ وکھے ہن میڈٖے ویرن دے ودی آکھے سینْ سکینہؓ

ہن چہر زرد پیاس کنوں اَتے سرتے ہاڑ مہینہ

تیڈٖی بھینْ دی بٖہوں مجبوری ہے عصمت دا پاک نگینہ

تیڈٖے کیتے پانْی مُل گھندی جے ہوندا وطن مدینہ(۸۱)

٭٭٭٭٭٭

حوالہ جات

۱۔            رفیع الدین اشفاق ، ڈاکٹر ، اُردو کی نعتیہ شاعری، اردو اکیڈمی، کراچی:۱۹۷۶ئ،ص:۲

۲۔            اعجاز اللغات جدید، سنگِ میل پبلی کیشنز، لاہور:۱۹۹۸ئ،ص:۶۸۵

۳۔            نورالحسن نیر،مولوی،نورللغات ، مقبول اکیڈمی ، لاہور:۱۹۸۸ئ،ص:۶۵۳

۴۔            وارث سرہندی، علمی اردولغت، علمی کتب خانہ اردوبازار، لاہور۱۹۷۲ئ،ص ۱۴۳۴

۵۔            پنجابی کلاسیکی لغت ، پنجابی سائنس بورڈ، لاہور:۱۹۹۳ئ،ص۴۹۰

۶۔            اشفاق و دیگر، مرتبہ : ہفت زبان لغت ، مرکزی اردو بورڈ، لاہور:ص:۶۹۵

۷۔            الف) محمد نافع، مولانا، سیرت سیدناعلی المرتضیٰ ؓ ، تخلیقات، علی پلازہ مزنگ ، لاہور : ۱۹۹۶ ئ، ص :۲۰

                ب) عبد الشکور فاروقی ، مولانا ، سیرت خلفائے راشدینؒ مجلس نشریات اسلام ، ناظم آباد ، کراچی :۱۸، جمادی الاول۱۴۰۲ھ ، ص : ۱۹۴

                ج) شمس بریلوی، مترجم ، تاریخ الخلفاء ، مدینہ پبلشنگ کمپنی، ایم اے جناح روڈ، کراچی: اپریل، ۱۹۷۶ئ، ص:۲۵۳

۸۔            محمد نافع ، مولانا ، سیرت سیدناعلی المرتضیٰؓ ، ص:۲۱

۹۔            اوہو، ص:۲۴           ۱۰۔         اوہو، ص:۲۵

۱۱۔          محموداحمد ظفر، حکیم، خلفائے راشدینؒ تخلیقات، علی پلازہ، مزنگ روڈ، لاہور،۱۹۹۸ئ، ص: ۳۳۳

۱۲۔          محمد نافع ، مولانا، سیرت سید ناعلی المرتضیٰؓ ، ص:۳۴

۱۳۔          محمود احمد رضوی، سید، علامہ، شان صحابہؓ، دارالعلوم حزب الاحناف ، لاہور: ۱۹۹۵ء ص ۱۱۷

۱۴۔          علی اصغر چودھری، خاندان نبوت کے شہدائے کرام ، سنگ میل پبلی کیشنز، لاہور:۲۰۰۱ ء ، ص: ۱۷۷

۱۵۔          اوہو، ص:۱۷۷                                        ۱۶۔          اوہو،ص :۱۱۲

۱۷۔          اوہو، ص :۱۶۳                                       ۱۸۔          اوہو،ص: ۱۶۳

۱۹۔          غلام مصطفی اشرف ، حافظ ، صحابہ کرامؓ اللہ کے راستے پر، اشرف پرنٹ لائن پبلشرز، لیک روڈپرانی انارکلی ، لاہور:۱۹۹۸ئ،ص: ۶۳

محمود احمد رضوی ، سید ، علامہ ، شان صحابہؓ ، ص:۱۲۱

الف) شہزادہ داراسکوہ قادری ، سفینہ الاولیاء ، نفیس اکیڈمی اسٹریجن روڈ، کراچی:۱۹۷۵ئ،ص۳۵

ب)محمد علی چراغ ، حضرت علیؓ ، نذیر پبلشرز، ۴۰۔ اے اردو بازار ، لاہور:۱۹۹۴ ، ص۲۳۱

۲۲۔          ارشاد ڈیروی ، ڈاج لٹی ہوئی شام ، ناصر پبلی کیشنز، ڈیرہ غازی خان :۲۰۲۰،ص۴۹

۲۳۔          اوہو، ص:۵۴                           ۲۴۔          اوہو، ص ۴۹

۲۵۔          ارشاد ڈیروی ، چودھار کربلا ہے، میراج پرنٹنگ پریس، لاہور: ۲۰۱۸،ص :

۲۶۔          محمد مقصود مدنی، شہزادی کونین ؓ چشتی کتب خانہ جھنگ بازار ، فیصل آباد :۲۰۰۶، ص: ۹۸۔

۲۷۔          محمد باقر مجلسی علامہ ، ترجمہ، حسن امداد سید مولانا ، بہار انوار ، سندھ آفسٹ پریس ، کراچی : ص:۱۶

۲۸۔          ابراہیم آمینی آیت اللہ ، ترجمہ ، نجفی اختر عباس ، علامہ ، فاطمۃ الزہراؓ اسلام کی مثالی خاتون ، ادارہ نشر معارف اسلامی ، لاہور :ص۳۳

۲۹۔          نجم الحسن قراروی ،  سید مولاناچودہ ستارے،ادارہ نشر معارف اسلامی ، لاہور: ۱۹۷۳، ص :۹۱

۳۰۔          عمر ابو لنصر ، ترجمہ ، محمد احمد پانی پتی ، شیخ الزہرا ، مکتبہ میری لائبریری ، لاہور: ستویں وار ۱۹۷۳ئ، ص۴۳

۳۱۔          او ہو، ص: ۹۳        ۲۳۔          محمد مقصود مدنی ، شہزادی کونینؓ ، ص:۹۸

۳۳۔          محمد باقر مجلسی علامہ ، ترجمہ ، حسن امداد سید مولانا ، بہار انوار، ص:۱۶

۳۴۔ابراہیم آمینی آیت اللہ ، ترجمہ ، نجفی اختر عباس ، علامہ ، فاطمۃ الزہراؓ اسلام کی مثالی خاتون ، ص:۱۹۷

۳۵۔          نجم الحسن قراروی ، سید ، مولانا چودہ ستارے ، ص: ۱۰۳

۳۶۔          ارشاد ڈیروی ، چودھار کربلا ہے ، ص:۸۱          ۳۷۔          اوہو،ص: ۸۲

۳۸۔          الف) محمد شفانجفی ، ترجہ ، اہل بیعت  ، ابلاغ المبین ، پی اوبکس نمبر ۴۸۹، اسلام آباد:ص۱۱۲

                ب) سردار محمد اویس ،حضرت حسن ؓ و حسینؓ کے سوقصے ، بیعت العلوم ۲۰ نابھاروڈانار کلی ، لاہور: ۲۰۰۵ء ، ص: ۲۳

                ج) عبدالمنان راسخ ، شان حسنؓ و حسینؓ، دارالخلد، جامعہ سلفیہ فیص آباد:ص۲۱

                د)  عبدالرحمٰن جامیؒ ، مولانا بارہ امام شبیر برادرز اردوبازار ، لاہور: ص:۶۰

                س) محمد رضا معری ، ترجمہ ، محمد وجیہ السماء عرفانی ، الحسنؓ وا لحسینؓ ، ص:۲۵

                ش) نجم الحسن کراروی، چودہ ستارے، ص:۱۷۸

                ص) فیض عالم صدیقی راجودی حکیم سیدنا حسنؓ ابن علیؓ ، قاضی عبدالقدیر خاموش ، سیدنا حسنؓ ابن علیؓ قاضی عبدالقدیر خاموش، جامع مسجد اہل حدیث محلہ مستریاں ، جہلم : ۱۹۸۹ء ص:۳۰

                ض) رضی جعفر نقوی ، سید ، علامہ مولائے حسن ؓ ، عصمہ پبلی کیشنز ، کراچی: ۲۰۰۲ء ، ص:۱۸

۳۹۔          نجم الحسن کراروی، چودہ ستارے، ص:۱۷۸

۴۰۔          الف) محمد شفانجفی ، ترجمہ ، اہل بیعت ، ص۱۱۳

                ب) سردار محمد اویس ، حضرت حسنؓ و حسینؓ کے سو قصے ، صل: ۵۳

                ج) عبدالمنان راسخ ، شان حسنؓ وحسینؓ ، ص : ۴۷

                د)عبدالرحمٰن جامی ، مولانا ، بارہ امام، ص:  ۶۵

                س) محمد رضا مصری ، ترجمہ ، محمد وجیہ السماء عرفانی ، الحسنؓ والحسینؓ ، ص:۱۱۷

                ش) نجم الحسن کراروی، چودہ ستارے، ص:۱۸۰

                ص) عبد المنان راسخ ، شان حسن ؓ و حسینؓ ، ص ۵۰

                ل) نجم الحسن کراروی، چودہ ستارے، ص:۲۱۲

۴۵۔          عبدالرحمٰن جامی ، مولانا ، بارہ امام ، ص:۶۸

۴۶۔          محمد رضا مصری ، ترجمہ ، محمد وجیہ السماء عرفانی ، الحسنؓ والحسینؓ ، ص: ۱۳۰،۱۳۱

۴۷۔          الف) عبدالرحمٰن جامی ، مولانا ، بارہ امام ، ص: ۷۳

                ب) محمد رضا ممصری ، ترجمہ ، محمد وجیہ السماء عرفانی ، الحسن ؓ وؒالحسینؓ ، ص: ۱۹۲

                ج) انتظام اللہ شہابی ، مفتی ، فاطمہ کا لال، ص ۸۵

                د) انجم وزیر آبادی، تاریخ سر حسین علیہ السلام ، ص: ۵۴

                س)محمد شفا نجفی ، ترجمہ ، اہل بیعت ، ص:۱۱۲

                ش) سردار محمد اویس ، حضرت حسنؓ اور حسینؓ کے سو ْصے ، ص :۷۵

                ص) عبالمنان راسخ ، شان حسنؓ و حسینؓ ص:۷۷

                ل) نجم الحسن کراروی، چودہ ستارے، ص:۲۵۸

۴۸۔          محمد رضا مصری ، ترجمہ ، محمد وجیہ اسماء عرفانی ،  الحسنؓوالحسینؓ ، ص: ۱۲۰،۱۲۱

۴۹۔          ارشاد ڈیروی، پیام قلندر ، العباس پرنٹرز ڈیرہ غازی خان ، ۲۰۱۷ئ، ص: ۷۱

۵۰۔          اوہو ، ص:۷۲                                         ۵۱۔          ارشاد ڈیروی ، ٖاج لُٹی ہوئی شام، ص:۱۳۶

۵۲۔          ارشادڈیروی ، پیام قلندر ، ص:۷۶

۵۳۔          نجم الحسن کراروی، سید  مولانا ذکر العباس علیہ السلام، اعجاز پبلی کیشنز، F۲۷، گلش راوی ، لاہور:۲۰۰۷ئ،ص:۵                 

۵۴۔          اوہو، ص:۴۹

۵۵۔          ابن قتیبہ عاامر ، تاریخ التواریخ،نول کشور پریس ، کانپور : جلد۲، ص: ۲۸۹

۵۶۔          اولاد حسین ، سید مولوی ذبح عظیم ، افریشیا پرنٹنگ پریس ، ناظم آباد کراچی:۱۳۷۷ھ، ص:۳۱۰

۵۷۔          بشیر احمد وکیل ، ادارہ علمی کالج نوگانواں ضلع مراد آباد ، بھارت : ص:۸

۵۸۔          نجم الحسن کراروی، سید مولانا ذکر العباس علیہ السلام ، ص:۵

۵۹۔          اوہو، ص:۳۱۵                        ۶۰۔          ارشاد ڈیروی ، ڈاج لُٹی ہوئی شام ، ص: ۷۷

۶۱۔          اوہو، ص: ۷۹

۶۲۔          الف) عبدالعزیز مولانا سفینہ العارفین ، مکتبہ اسحاقیہ چونا مارکیٹ  ، کراچی: ۱۹۸۳،ص :۱۴۹

                ب) عبدالرحمٰن جامی ، مولانا بارہ امام ، ص:۹۸

                ج) محمد شفانجفی ، ترجمہ، اہل بیعت ، ص:۱۱۳

د)نجم الحسن کراروی ، چودہ ستارے ، ص:۳۱۲

ر) محمد رفیق حصین شاہ ، سید مرتبہ: امام محمد باقر علیہ السلام اور مذاہب عجم تعریف پرنٹرز، لاہور : ۲۰۰۱، ص :۱۱

۶۳۔          الف)عبدالعزیز مولانا سفینہ العارفین ، ص:۱۴۹

                ب)  عبدالرحمٰن جامی ، مولانا بارہ امام ،ص:۹۹

۶۴۔          الف) عبدلاعزیز مالانا سفینہ العارفین ، ص:۱۴۹

                ب) عبدالرحمٰن جامی  مولانا بارہ امام ،ص:۹۹

                ج) محمد شفانجفی ، ترجمہ ،اہل بیعت ، ص:۱۱۳

                د) نجم الحسن کراروی، چودہ ستارے، ص:۳۶۳

                ر)محمد رفیق حسین شاہ ،سید مرتبہ:امام محمد باقر علیہ السلام اور مذاہب عجم ، ص: ۱۴۱

                ز) داراشکوہ ، سفینہ الاولیاء ص:۴۱

۶۵۔          نجم الحسن کراروی، چودہ ستارے، ص:۳۲۳       ۶۶۔          ارشاد ڈیروی، پیامِ قلندر ، ص: ۹۶

۶۷۔          موسوعۃ امام حسینؓ ، ص:۲۳۲                                              ۶۸۔ مقتل الحسین  المکرم ، ص:۶۵۵

۶۹۔نورالعین ،ترجمہ،البصارا لعین ، ص:۳۴، علامہ سماوی

۷۰۔انسائیکلو پیڈیاامام حسین ؑ،جلد اول، ص ۲۶۵

۷۱۔علامہ سماوی، نوارلعین، ترجمہ الابصار العین، ص۳۴

۷۲۔ ارشاد ڈیروی، چودھار کربلا ہے، ص۱۱۳

۷۳۔ارشاد ڈیروی، پیامِ قلندر، ص ۹۴

۷۴۔          نجم الحسن کراروی،سید، مولانا، چودہ ستارے، بمع اضافہ، ادارہ، نشرِ معارف اسلامی لاہور، ص۱۰۷

۷۵۔          برسی رجب علی علامہ، مشارق الانوار

۷۶۔          نجم الحسن کراروی،سید، مولانا، چودہ ستارے، بمع اضافہ، ص۱۱۵

۷۷۔          ارشاد ڈیروی، ڈاج ، لٹی ہوئی شام، ص ۸۵

۷۸۔          انسائیکلو پیڈیا امام حسین ؑ،جلد اول، ص۲۸۳، ۲۸۴

۷۹۔          ارشاد ڈیروی، چودھار کربلا ہے، ص۱۰۵

۸۰۔          اوہو، ص۱۰۶                         ۸۱۔          اوہو، ص۱۳۳

٭٭٭٭٭٭٭٭