ارشاد ڈیروی دی منقبت نگاری دیاں فکری و فنی خوبیاں

شاعری اک اجہی ربی نعمت تے صلاحیت ہے ، جو رب حساس تے چونویں بندیاں نوں ہی عطا کردا اے، ایس لئی کہ ایہہ بندے عام لوکائی توں اپنیاں ایہناں خوبیاں پاروں سماج اندر اپنی وکھری پچھان تے مقام رکھدے ہن ، اکثر ویکھن وچ آیا ہے ، کہ جدوں کوئی بندہ شاعری شروع کردا اے، تاں اپنے آپ نوں کسے خاص صنف سخن نال جوڑکے باقی دیاں اصناف سخن نالوں ناطہ توڑ لیندا اے، پر ارشادؔ ڈیروی وانگ بہت گھٹ شاعر ہن جوا کو ویلے کامیابی نال ہرصنف سخن وچ نہ صرف طبع ازمائی کردے نیں سگوں ہر صنف سخن وچ ہر قسم دے موضوعات نوں بیان کرن دی صلاحیت وی رکھدے نیں ، عام قاری دے لئی ارشادؔ ہوری اک مرثیہ گو شاعر ہوون گے پراوہناں لوکاںآپ دی شاعری نوں کدے گوہ نال پڑھن دی کھیچل ای نئیں کیتی، اوہناں اپنی شاعری وچ حیاتی نال تعلق رکھن والے ہر موضوع نوں بیان کیتا اے ، کجھ دا ویروا کیتا جانداے۔

حمد

حمد عربی زبان دا لفظ اے جس نے معنی تعریف کرنا ، شکر کرنا اے ، (۱)حمد دا مطلب اے الحمد للہ کہنا ، حمد (ع،امث)خدا کی تعریف (افعال ، کرنا، ہونا،)، (۲)الحمدلہ، یعنی الحمد للہ، سب تعریف اللہ کے لیے ہے، کیو ںجے ساریاں صفتاں دا منبع تے مرجع اوسے دی ذات اے، قرآن پاک وچ ’’لہ الحمد‘‘  دے الفاظ(۲۴وار) استعمال ہوئے نیں ،(۳)ایسے لئی مسلمان ’’الحمد للہ‘‘ دے الفاظ کثرت نال ورت دے نیں ، جس توں مراد اللہ تعالیٰ دی تعریف تے شکر لیندے نیں ، کیوں جے اوہناں دا عقیدہ اے ، پئی خوشیاں تے غم ، دکھ تے مصیبتاں ، آرام تے سکون خوش حالی تے رزق ، زندگی تے موت سبھے کجھ اللہ ولوں آؤ ندااے ، ایس لئی جدوں مسلمان کوئی وی کم شروع کرن توں پہلاں اوس نوں یاد کردے نیں ، انج ای ہر شاعر اپنی ہر لکھت دے آغاز وچ رب دیاں صفتاں ضرور بیان کردا اے، جدوں ارشاد ڈیروی دی شاعری اتے جھات پائیے تاں روایت دی پالنا اوہ کردے دکھالی دیندے نیں ، آکھدے نیں کہ اوہ ذات احد اے ، ازل توں ہے، تے ابدتا ئیں قائم و دائم رہے گی۔

نہ سوچ خالق دی انتہا کوں

او قل ھو اللہ اتے احد ہے

نہ اوندی کوئی اولاد سمجھو

نہ او کہیں دی وی کوئی جد ہے

ہے آپ اول تے آپ آخر

او خود ازل ہے تے خود ابد ہے(۴)

کائنات دا ذرہ ذرہ اوہدے علم وچ ہے تے اوہ ہر جاندار نوں اوس دی رہن والی تھاں اُتے رزق پچھیندے ہن!

اوں لَم یزل دا قرب ہے احسان ہے کریم دا

جہاں دے ذرے ذرے تے دھیان ہے کریم دا

پتھر دے وچ وی رزق پیا خدا پچھیندے ڈٖیکھ گھن

ساہ دار بھانویں جتھ وی ہے مہمان ہے کریم دا (۵)

اوکلیم اے، عظیم و فیم اے ، علم علیم ، کریم ، رحیم تے جلال اے!

کلام کوہ طور ہے ، اے طور دا کلیم ہے

عظمتاں جھکن جتاں اے ، اے جیڈٖا عظیم ہے

فہیم ہے ، علیم ہے ، کریم ہے، رحیم ہے

خدائے ذوالجلا دے جلال دی اے جیم اے(۶)

نعت

 نعت عربی  زبان دا لفظ اے ، ایس دے لغوی معنی تعریف یاں وصف بیاں کرن دے نیں ، عربی وچ ایس مقصد لئی مدح دا لفظ ورتیا جاندا اے، پر ادبی اصطلاح وچ لفظ نعت رسول اکرمﷺ دی مدح تے تعریف واسطے ورتیا جاندا  اے، (۷)فارسی ادب وچ نعت توں مراد نبی پاکﷺ دے اوصاف بیان کرنا تے اردو زبان دی نوراللغات وچ درج اے پئی، بہ لفظ معنی مطلق وصف ہے۔(۸)ایس دا ستعمال نبی پاکﷺ دی تعریف واسطے ہوندا اے، ایہو وجہ اے ، پئی ایہہ لفظ رسو ل کریمﷺ دی تعریف لئی مخصوص ہوچکیا اے، ایس پاروں نعت دا لفظ عربی ، فارسی ، اردو، سرائیکی ، پنجابی تے ہور زباناں وچ ایسے معنیاں وچ ورتیا جاندا اے، تے اوہ سارے شعر تے نظماں نعت دے گھیرے وچ آجاندیاں نیں ،جہناں وچ آپؐ سے محاسن بیان کیتے گئے ہوون ایس طراں نعت دی ولگن وسیع توں وسیع تر ہو جاندی اے۔ ارشاد ڈیروی سچے عاشقِ رسولﷺ نیں۔ نبیؐ پاک نال محبت تے عقیدت دا اظہار آپ دی ہر لکھت اندر خوب صورت انداز وچ موجود اے ، ارشادؔ ہوراں دی نعت دی وڈی خوبی ایہہ اے ، کہ آُ نے صرف نبی پاکﷺ دی تعریف اج نئیں کیتی سگوں پہلاں اوہ حالات بیان کیتے نیں ، جہناں دے پاروں عرب سماج نوں اک مسیحا دی لوڑسی!

مدت کنوں بیمار ہا اے دین ابراہیمی حضور

ہُنْ مسجحا آگٖئے اسلام دے جذبات لکھ

عریاں کریندے ہن ودے انسان کعبے دا طواف

سرکارؐ توں پہلے جو ہن مکے دے کل حالات لکھ(۹)

رب نے حضرت یوسف علیہ السلام نوں بہت خوب صورتی عطا کیتی اے ، پر ارشادؔ ہوراں دے نیڑے ایہ نبی پاک ﷺ دا صدقہ اے، رب نے سارا قرآن آپ ﷺ دی شان وچ نازل کیتا اے!

بے شک رحیم رب نے یوسفؑ کوں حسن بخشے

یوسفؑ دا حسن جگٖ تے خیرات ہے نبیؐ دی

مَیں وی سُڑینداں پیاں خود آپ پڑھ کے ڈٖیکھو

رب دا قرآن سارا ہک نعت ہے نبیؐ دا(۱۰)

ارشادؔ ہوراں خوب صورت لفظاں وچ آپﷺ دیاں سریرک خوبیاں بیان کیتیاں نیں تے دسیا اے کہ رب نے گناہ گاراں نوں بخشن دا اختیار آپ ﷺ توں دتا اے!

مستک تیڈٖی ہے اِنما اکھیں تیڈٖیاں یٰسین ہن

والیل دیں زلفیں والا عاشق تیڈٖا یزدان تھئے

خود خدا آکھیا ہے جیکوں توں میڈٖا مختیار ہئیں

گنہگاراں دے کیتے بخشش دا او سامان تھئے(۱۱)

آپﷺ دا اسوہ دنیا بھردے انساناں لئی نمونہ بن گیا!

ہر انسان دے کیتے بنْ گٖئی

درس حیات رسول اللہؐ  دی(۱۲)

رب نے آپﷺ توں عرشاں اتے بلایا ، ایہہ خوش نصیبی کسے ہور نبی دے حصے وچ نئیں آئی!

عرش عُلیٰ تے رب کوں تھئی ہے

وکھری جھات رسول اللہؐ دی(۱۳)

آکھدے نیں جتھے آپﷺ دا ذکر مبارک ہووے اوہ ویرانے وی خوب صورت وی جاندے نیں!

میلادِ مصطفیؐ تھیوے تاں تھیندن رحمتاں نازل

جتھاں ذکر نبیﷺ تھیوے ویرانہ وی سُہنانہ ہے(۱۴)

جدوں آپﷺ دا ذکرمبارک کیتا جاندا اے تاں دل خوش ہوجاندا اے!

دل  ارشادؔ  معطر  تھیوے

کر کوئی بات رسولؐ اللہ دی (۱۵)

اپنے آپ نوں ایس پکھوں خوش قسمت جاندے نیں کہ رسول خداﷺ دی تعریف کرن  دا موقع ملیا اے!

جیندے پسانویں ساکوں خالق معاف کرنْے

او ذکر ہے نبی ﷺ دا او ذات ہے نبی ﷺ دی

ارشادؔ میں جہاں تے شاععر سڈٖیندا پیاں ہاں

لکھدا درود پڑھ کے اے ڈٖات ہے نبیﷺ دی(۱۶)

دیرد اردر ترلا انج پاندے نیں!

ارشادؔ کوں وی سڈٖ کرائیں ہنْ اَ ذن ڈٖیو  دیدار  دا

فلحال میڈٖی نعت لکھ اے خواب وچ فرمان تھئے(۱۷)

نصیحت نگاری

ارشاد ہوراں دی شاعری دی اک خوبی ایہ وی ہے ، کہ آپ نے شاعری توں لوکائی دے اخلاق سدھار دا کم وی لیا ہے، اوہناں دا مقصد ایہ سی کہ لوکائی دا جیون سوکھا لاہووے ، آکھدے نیں کہ انسان نوں اپنی حیاتی وچ عاجزی اختیار کرنا چاہی دی اے ، کیوں جے عاجزی اختیار کرن والا ہمیشہ کامیاب رہندا اے، لوک اوس دی عزت کردے نیں ، آکھدے نیں ، کہ مَیں حیدرؓ دا اک غلام ہاں!

نہ ممبر ہاں نہ ناظم ہاں

پر ادب دے کیتے لازم ہاں

ارشادؔ ایہ اہے پھوت میکوں

حیدرؓ دا خاص ملازم ہاں(۱۸)

بہت وڈے شاعر ہوکے انتہا دی عاجزی اختیار کرن پاروں لوک آپ نوں ارشاد شاہ سددے ہن!

قلندرؒ پاک دے دَر دا مَیں ادنیٰ جھیاں گدا گر ہاں

مگر دھرتی دے لوکیں کوں مَیں شاہ ارشاد ڈٖسدا ہاں(۱۹)

تاریخ نگاری

تاریخی واقعات خاص کر اسلامی تاریخی واقعات دا بیان شعراں راہیں بیان کرنا اک اوکھی گل وی اے تے پرانی ریت وی ، اوہو شاعر ایہہ واقعات نگھر ڈھنگ وچ بیان کرسکدا اے جس دا تاریخ دامطالعہ بہت وسیع ہووے تے اوہ واقعات نوں اوہناں دے پس منظر وچ بیان کرن دی صلاحیت وی رکھدا ہووے جدوں ارشادؔ ہوراں دی شاعری اُتے جھات پائیے تاں وکھالی ویندا اے کہ ایہہ خونی وافر مقدار وچ آپ دی شاعری اندر موجود اے ، بہت سارے تاریخی واقعات نوں اک تھاں بیان کرن دی ایہہ مثال حاضر اے!

آدمؑ دی التجا کوں مولا چا  بھاگٖ لایا

نوحؑ دا سفینہ ڈٖیکھوں گرداب توں بچایا

موسیٰؑ کوں طور تے ہے جلوہ علی ڈٖکھایا

مچھلی دے پیٹ اندر یونسؑ کوں اَن جگٖایا

بھا کوں خلیلؑ کیے گلزار ہے بنْایا

زیحِِ دی ریت کولو اسماعیلؑ کوں ہٹایا(۲۰)

ایسے طرح ارشادؔ ہوراں انبیاء علیہ السلام دے تاریخی واقعات دا کربلا اندر رونما ہوون والے واقعات نال تقابل پیش کیتا اے، ایہہ انداز سمکالی شاعراں وچ اوہناں نوں اک نویکلی تھاں عطا کردا اے، کیوں جے ایس توں پہلاں اجیہی شاعری بہت گھٹ پڑھن نوں ملدی اے، ایس لئی کہ بہت گھٹ شاعر ہن جو ایہناں واقعات دا بھرواں علم رکھدے ہن!

مَیں ابراہیمؑ ہاں کربل دا اکبرؑ اسماعیلؑ ہے مقتل دا

ایندی امڑی خیمیاں وچ بٖہہ کے بن حاجرہؓ صبر ڈٖکھاوے

                                                                                                                فخر مریمؓ سڈٖواوے         

ہے مقتل عین گواہ میڈٖی مَیں صبر ڈٖکھانے یعقوبؑ وانگوں

مس لاہندے میڈے یوسفؑ دی کئی تحت الحنق ولا وے

                                                                                ایندے  ہتھ تے پیر بنْاوے (۲۱)

عصری شعور

شاعر کسے وی قوم دا احساس ترین شخص ہوندا اے، سماج اندر رونما ہوون والے واقعات ، سماجی اچھائیاں تے برائیاں دا اوس اُتے دوجے لوکاں نالوں ودھ اثر ہوندا اے، اوہ ایس واقعات اُتے گوہ کردا ، اے اوس دے چنگے یاں ماڑے سٹیاں نوں اپنی قوم دے سامنے ایس لئی رکھدا اے کہ قوم دی اخلاقی تربیت کیتی جاوے، سماج نوں برائیاں توں پاک کیتا جاوے ارشادہوراں دا وی سماجی تبدیلیاں اُتے گہری نظر اے ، اوہ ایہناں دے اثرات توں وی جانو نیں تے ایہناں نوں شاعری راہیں بیان کرن دا حوصلہ وی رکھدے نیں ، ایسے لئی آکھدے نیں کہ میری قوم دا دشت گردی نے بہت نقصان کیتا اے!

ارشاؔد اِیں داشت گردی وچ ہر بندا تھی غلطان گٖئے

میکوں قسم ہے میڈٖے مالک دی میڈٖی قوم دا بٖہوں نقصان تھئے(۲۲)

آکھدے نیں ساری قوم وچوں حیا ختم تھی گٖئی ہے ، امام حسینؓ نے کربلا اندر ساہنوں شہادت دے نال حیادا  درس  وی ڈتا ہے!

بے حیا اُمت کوں اے حیا دا درس ڈٖے گٖیا

اِیں کربلا دی ریت تے امام یا حسینؓ(۲۳)

فنی خوبیاں

ارشاد ڈیروی ہوراں دا سارا کلام فنی خوبیاں نال بھریا ہویا اے، جہناں وچوں کجھ داذکر کیتا جاندا اے۔

تشبیہ

سارے شاعر اپنی شاعری نوں شنگارن لئی تشبیہہ دی ورتوں کردے ہن، ارشاد ہوراں اپنی شاعری وچ اوہ تشبیہاں استعمال کیتیاں ہن ، جہناں دے معنے عام قاری جاندا ہے، مثال حاضر خدمت اے!

بن آب دے مچھلی تڑپدی ہے اے جے مشہور جہاں تے

احساس ربابؑ دی غربت دا مقوم حسینؓ دے ہاں تے(۲۴)

ارشادؔ ہوراں کول لفظاں دا اک وڈا بھنڈار ہے ، اوہ اپنی مرضی نال لفظاں نوں استعمال کردے ہن ، انج جاپدا ہے ، کہ لفظ اوہناں دے سامنے ہتھ بنھ کے کھڑے ہن تے ورتوں دی اڈٖیک وچ ہن ، ہم آواز لفظاں دی ور توں نال کیویں سنگیت پیدا کردے ہن!

تلی تے تِل جٖوا کے تلیں دی دھار ڈٖیکھیں(۲۵)

ایہو ای نیں اوہناں بڑی روانی نال انگریزی لفظ وی شاعری وچ ورتے نیں ، ایہناں دی ورتوں اینی زبردست ہے ، کہ پڑھدے ہوئے مشکل دا سامنا نئیں کرنا پیندا تے قاری ایہناں لفظاں دے معنے وی جاندا ہے!

حیاتِ بدگی دی لسٹ گھن کے

فرشتے فارم فلپ کریسن(۲۶)

ایس مضمون نوں آپ دی ایس دُعا اُتے ختم کردا ہاں ایہہ دُعا ہر سچے مسلمان دی ہونی چاہی دی اے!

توں جیندے شہر دیاں قسماں احٖاں توڑیں ودا چیندیں

میڈٖے لیکھ اچ میڈٖا مولا اوہ و سوہنْاں نگر لکھ ڈٖے

میڈٖے دل دی اے حسرت ہے ، او نوری شہر ڈٖیکھاں ہا

محمدپاکﷺ دے  صدقے محمدﷺ دا شہر لکھ ڈٖے

خدائے لم یزل میڈٖی ایہ خواہش تاں پوری کر

کراں مَیں زندگی اپنْی مدینے وچ بسر لکھ ڈٖے(۲۷)

حوالہ جات

۱۔            محمد رفیع ، مولوی ، مجمع اللغات فارسی، الہٰ آباد بھارت :۱۹۵۷ء ، ص : ۳۷۶

۲۔            وارث سرہندی ، علمی اردو لغت، علمی کتب خانہ اردو بازار، لاہور:۱۹۶۰ئ،ص: ۶۵۶

۳۔            اختر جعفری ، سید، ڈاکٹر، پنجابی ادبی صنفاں ، پبلشرز ایمیوریم اردو بازار، لاہور:۲۰۰۳ ئ، ص:۱

۴۔            ارشاد ڈیروی، ڈٖاج لئی ہوئی شام، ناصر پبلی کیشنز، ڈیرہ غازی خان، ۲۰۲۰ئ،ص۳۶

۵۔            اوہو، ص: ۴۴                                         ۶۔            اوہو، ص : ۷۸

۷۔            اختر جعفری ، سید ، ڈاکٹر، پنجابی ادبی صنفاں ، ص :۱۵

۸۔            نورالحسن نیر،مولوی، نوراللغات جلدپہلی ، لکھنو بھارت:۱۹۲۹ء

۹۔            ارشادڈیروی،ڈاج لئی ہوئی شام،ص:۴۱

۱۰۔          ارشاد ڈیروی، پیام قلندر، العباس پرنٹرز، ڈیرہ غازی خان: ۲۰۱۷ئ، ص :۴۱

۱۱۔          ارشاد ڈیروی، چودھار کربلا ہے، میراج پرنٹنگ پریس، لاہور:۲۰۱۸ئ، ص:۳۸

۱۲۔          اوہو، ص:۳۸                                           ۱۳۔          اوہو، ص:۳۸

۱۴۔          ارشاد ڈیروی، پیام قلندر،ص :۳۹          

۱۵۔          ارشاد ڈیروی ، ڈاج لٹی ہوئی شام، ص: ۳۹

۱۶۔          ارشاد ڈیروی، پیام قلندر ، ص:۴۲

۱۷۔          ارشاد ڈیروی، چودھار کربلا ہے، ص: ۳۸

۱۸۔          اوہو، ص:۵۱                           ۱۹۔          اوہو،ص:۹۰                            ۲۰۔          اوہو، ص:۷۰

۲۱۔          ارشادڈیروی، ڈاج لٹی ہوئی شام، ص:۹۵

۲۲۔          ارشاد ڈیروی ، پیام قلندر ، ص :۱۰۸

۲۳۔          ارشاد ڈیروی ، چودھار کربلا ہے، ص:۹۲

۲۴۔          اوہو،ص:۱۳۴         ۲۵۔اوہو،ص:۷۲

۲۶۔          ارشاد ڈیروی، چودھار کربلا ہے، ص:۲۴                                             ۲۷۔          اوہو، ص : ۴۳