ارشاد ڈیروی اہل علم دی نظر و چ
کسے لکھاری یاں شاعر دی مقبولیت دا اندازہ اوس دی شخصیت یاں لکھتاں بارے لکھیاں تحریراں توں لایا جا سکدا ہے کیوں جے ہر اہل قلم لکھاری یاں شاعر نال اپنے ذاتی تعلقات تے ادبی سانجھ پاروں اپنے وچاراں دا اظہار کردا اے ۔ بھانویں کہ ساڈے یاں ایہہ رواج پے گیا اے کہ لکھاری یاں شاعر دی حوصلہ افزائی کارن اوہدیاں لکھتاں بارے لکھیاں تحریراں اتے پیندی اے تاں وکھائی دیندا اے کہ ایہہ شخص بطور انسان تے شاعر بہوں خوش قسمتی دا مالک اے جو ہر بندہ ایہدے نال پیار کردا اے تے ایہدے سانگا جوڑن چاہندا اے ڈاکٹر سید مشتاق مہدی آپ کا تعارف آپ کا تعارف کرواتے ہیں :
’’ السلام علیکم کہہ کر اس نے ہاتھ بڑھایا ، کشادہ پیشانی ،روشن آنکھیں ،چوڑا سینہ ۔گٹھا ہوا بدن اور جفا کش کھردرے ہاتھ ، ہاتھوں کی صلابت سے اندازہ ہوا کہ تیشا زن فرہاد کے قبیلے کا فرد ہے جو حالات کے بھاری پتھر توڑ کر جوئے شیر لایا ہے ،یہ تعارف ہوا ،بعد ازاں یہ معلوم ہوا کہ پیشے کے اعتبار سے مزدور اور ذوق کے حوالے سے شاعر ہیں جو قلم کے ذریعے کج کلاہوں سے نبرد آزما رہتے ہیں ۔‘‘(۱)
ناصر جوادؔ ،ارشاد ڈیروی پاروں انج لکھدے نیں!
’’ اَحٖ دے جیرھے وی لکھاری ہِن او مرثیے دی ہیت کوں پورا نئیں کریندے ، چار پنج مسدس یا بند لکھ کے اونکوں مرثیے دا ناں ڈٖیندن چا، کربلائی ادب وچ او نوحہ تاں تھی سگٖدے پر او مرثیہ نئیں تھی سگٖدا ، مرثیے کوں پورے عزائم نال لکھنْاں پوندے ، اگر مرثیے دے اَٹھ اجزاوچوں ہک اجزا گھٹ ہے، تاں اونکوں مرثیہ نہ آکھسوں۔ اے سہرا سئیں ارشادؔڈیروی دے گٖل وچ ہے، جو اُنھیں مرثیہ کوں پورے عزائم تے فنی اعتبار نال لکھنْ دا پورا حق ادا کیتے ، میڈٖا قیاس ہے،جو اِیں پُرفتن دوراچ قلم دا جہاد لڑدا ، ودے۔
ارشادؔڈیروی لفظ مرثیہ کوں کجھ اِیں سمجھدے،جو مرثیہ دی ’’میم‘‘ آلِ محمد علیہ السلام دی مظلومیت دا پتہ ڈٖیندی ہے، لفظ مرثیہ دی ’’ر‘‘کربلا دی تتی ریت کوں نشابر کریندی ہے، لفظ مرثیہ وی ’’ث‘‘ شہدائے کربلا دی ’’ثقابت‘‘ (روشن،منور، چمکیلا، شوخ،سرخ) کوں ثابت کریندی ہے، لفظ مرثیہ دی ’’ی‘‘ کنوں یزیددی یزیدیت، تے اوندے چیلیں دا ظلم واضع تھیندے،لفظ مرثیہ دی ’’ہ‘‘ شہیدانِ کربلا دے ہذام(بہادری ، جری ،دلیری) کوں ظاہر کریندے ۔(۲)
ہاشم شیر خان آپ دا تعارف انج کرواندے نیں ۔
’’ ارشاد ڈیر وی اوقات بسری میں مزدورصنف ، مزاج میں منکسرانہ الفت ،اظہار میں کربلائی ،عفت اور دل میں محبت اہل بیت رکھتا ہے جو سرائیکی زبان میں مٹھاس ،من موہنی دیہی مٹی کی تاثیر اور علاقائی تہذیب و اقدار کے رچاؤکی نسبت ان کی شاعری معجون مرکب ہے ۔ ــ‘‘ (۳)
ش م سرگانی اوہناں بارے لکھدے نیں :
’’ ارشاد ڈیر وی کا تعلق سورۃ فی القربیٰ والے قلم قبیلے سے ہے ۔ آپ کی عقیدت ثناء اہلبیت میں قوس قزاکی طرح رنگ بکھیرتی ہے ۔ارشاد کی خوشیاں مدحت علی ؑ سے وابستہ ہیں ۔ ان کا غم غم ِ حسینؑ سے منسلک ہے ، عدل و انصاف کی تمنا ، ظہور امام زمن مجدد میں پوری ہوتی نظر آتی ہیں ، تقدس طہارت کی علامت جناب سیدہ زہراؑ کی پاک ردا ہے ، آنسووں کے لیے جناب علی اصغر ؑ، سیدہ سکینہ ؑ اور جناب مسلم ؑ کی جوڑی کے المناک مصائب ہیں ،‘‘(۴)
دلبر حسین مولائی نے آپ دی شاعری کوں جذبے جگیندی شاعری ‘ آکھیا اے
’’ ارشاد ڈیر وی روایت تے کاسیکل انداز اپنائے ،پابند شاعری دا پابند رہیئے ، سادہ تے پر مغز انداز نال عقائد دی وکالت کیتی ہے ،مشاعرے دی داد پالیسی دی چس وی چاتی ہے ،منفرد شعر وی لکھین ، تھولا پڑھیا ہویا ہے وت وی انگریزی قافیے لکھ کنیں اپنے سامعین کنیں وڈی داد گھدی ہیس ۔ارشاد زندہ باد ، تیڈی شاعری زندہ باد ۔‘‘ (۵)
صدر شعبہ سرائیکی گورنمنٹ کالج ڈیرہ غازی خان پروفیسر عمران میر آپ دی شاعری بارے لکھدے نیں :
ـ ’’ ارشاد ڈیر وی ڈیرہ غازی خان نال تعلق رکھن والا اینجھاں شاعر ہے ،جیندی ذوقی تے فکری اچائی ،اوندے شعری لکھتاں راہیں نشابرہن ، کیں وی شاعر کیتے اے گا لھ بنیادی اہمیت دی حامل ہوندی اے جو اوں کیڑھے موضوعات ترک کیتن ، کیڑھے موضوعات تے قلم چاتی اے تے کیڑھے موضوعات کوں شعوری سوجھلے نال شعراں وچ ورتے ، ارشاد ڈیر وی اپنی شاعری کوں تریخی تے تہذیبی مطالعہ پاروں معتبر کیتے ۔ ‘‘ (۶)
پروفیسر صاحب ہک ہور تھاہرے لکھدے ہین :
ــ’’ ارشاد ڈیر وی دبستان ڈیرہ غازی خان دے اینجھے لکھت کار ہن جنہاں دا وسیب شعور تے شعری قرینہ انہاں کو صاحب طرز تخلیق کار بنا ڈیندے انہاں دی شعری تے ثقافتی جمالیات ، نال ہم آہنگ ہوون پاروں نکور لکھت کاراں کیتے ہک نشابر سنگ میل دی حیثیت رکھیندی ہے ، کربلائی ادب اُتے ارشاد ڈیر وی ہک ڈوجھے کیتے لازم و ملزوم تھی چکن ۔ارشاد ڈیر وی رثائی ادب اُتے کربلائی ادب کیتے خود کوں وقف کیتا ہوئے ، انہاں دی فقیرانہ طبیعت ، آلوسیہ زمانہ توں پاک اے ،ارشاد ڈیروی دا ذوقی تے وجدانی پندھ فلسفہ حسینیت دی عمیق عظمتاں پاروں بلندی اتے اچائی تے نظر آندے ،یزیدیت داردا نہاں فکری و فنی دا نصب العین اتے افکار معصومین دا فروغ انہاں دا مقصد حیات ہے ،ایہو سرمدی مقصد انہاں کوں فنی نجابت اتے فکری صلابت نال ہم آہنگ کر ڈیندے ۔‘‘ (۷)
’’ فقیر منش شاعر ‘‘ دے سر نانویں ہیٹھ امجد بلوچ آپ دے لکھن ڈھنگ بارے لکھیندے ہن۔
’’ سئیں ارشاد وی جڈاں وی کوئی چیز لکھدے تاں وجدانی کیفیت وچ لکھدے اے نوجوان غم حسین ؑ وچ اتنا رنجور تھی کے لکھدے جو بے دنیا دے سارے غم بھُل ویندے نال غم حسین ؑ وچ رات ڈینہ روندا رہے ویندے ۔ اے نوجوان تاریخ دا وی خاصہ مطالعہ رکھدے ۔‘‘ (۸)
جسارت خیالی آپ دی شاعری بارے لکھندے ہین :
’’ ارشاد ڈیروی اُن سرائیکی شعرا میں شامل ہیں ، جو محمد و آل محمد ﷺ کے سچے پیرو ہن کریر دور میں یزیدی قوتوں کے خلاف بغاوت علم بلند کرتے رہے ہیں ۔ ارشاد دیروی کا تاریخی شعور صداقت فکر کا غماز ہی نہیں ۔بلکہ مشاہدہ عمیق ہے ۔ کیونکہ وہ حق کو جز و ایمان سمجھ کر باطل سے انحراف کرتے ہیں ۔ ‘‘(۹)
فضل عباس ظفر دے وچار
’’ ارشاد ڈیر وی اک پکا شاعر تیں سچا محب ہے ، جیندی گواہی اوندیاں عقیدتی تیں ایلیائی کتابیاں پیاں ڈیندن ، کئی کوڑیل شخص بغض توں شوخ تھی کے ارشاد ڈیروی کوں شاعر یانہ منے ارشاد ڈیروی شاعر ہا ، شاعر ہے ،شاعر راسی ، جے تک زمانے تیں اے گال رہسی ارشاد ڈیروی وی اینیں کتابیں نال نشا بر رہسی ۔‘‘ (۱۰)
سرائیکی شاعری نوں نویاں صنفاں دیون دے حوالے نال ڈاکٹر حمید الفت ملغانْی آکھدے نیں :
’’ نویں نظم دے حوالے نال ڈٹھا ونجے تاں آزاد نظم تے معرا نظم وچ لکھیا گیا مرثیہ وی ارشا ڈیروی دی کتاب موجود ہین ۔اے تئیں جو جاپان توں آئی ہوئی مختصر شعری صنف ہائیکو دے مقابلے وچ سرائیکی وچ لکھی ونجن والی صنف سرائیکو ‘ کوں وی ’ڈاج لٹی ہوئی شام ‘ دا حصہ بنایا ہے ۔‘‘ (۱۱)
پروفیسر مرید عارف ایس بارے لکھنیدے نیں :
’’ طویل نظماں دے نال نال انہاں مختصر نظماں تے آزاد نظماں وی رثائی ادب وچ لکھیاں ہن انہاں دی نظم ــ’’ سستہ سودا ‘‘ مختصر تے نویں ہئیت وچ لکھی ہوئی نظم ہے ۔ آزاد نظم وچ ’’ تیڈی رضا ‘‘ خاصے دی نظم اے ۔‘‘ (۱۲)
جسارت خیالی آپ دی نوحہ گری دے بارے آکھدے نیں :
’’ ارشاد ڈیروی کی شاعری میں نوحہ گری بھی ہے اور روح کی تازگی کا ساماں بھی ۔ عالم اسلام کوں یزیدی قوتوں کی در یُوزہ گری کی بجائے سبط نبی کے سروری کردار کو اپنانے کا درس بھی ہے ۔جو تمام داخلی و خارجی مسائل کا حل ہے ۔ اس کے اسلوب میں بے ساختگی ہی نہیں بلکہ جذبے میں حدت اور لہجے میں مزاحمتی رنگ بھی نمایاں ہے ۔‘‘ (۱۳)
مرثیے دے حوالے نال پروفیسر مرید عارف آکھدے نے :
’’ ارشاد ڈیروی سرائیکی مرثیہ وچ اپنی نویکلی جاہ رکھیندے انہاں سرائیکی مرثیہ تقریباََ ہر صنف سخن وچ لکھے،اے فقیر منش انسان ہے مولا دی مداح خوانی دا حق ادا کریندا اے ۔ مشہوری دا بکھا نہیں بلکہ محمد و آل محمد ﷺ دی خوشنودی دا بکھا ہے ۔‘‘ (۱۴)
ارشاد ڈیروی دی مرثیہ نگاری دے حوالے نال ڈاکٹر حمید الفت ملغانْی آکھدے نیں :
’’ مرثیہ کو صنف دی بجائے مو ضوع دے حوالے نال سنجاتا ویندے ۔ ایہا وجہ کہ ایں موضوع کوں کئی اصناف وچ پیش کرنْ دی شعوری کوشش کیتی گئی ہے ۔ کتھائیں ایکوں نظم دی ونکی مسدس وچ لکھے گئے تاں کتھائیں اے مخمس دے رنگ وچ اے تئیں جو فارسی وچوں آئی ہوئی شعری صنف مثنوی دا انداز وی ایں کلام وچ موجود ہے ۔‘‘ (۱۵)
ڈاکٹرحمید اُلفت صاحب آپ دے کلام دیاں فنی خوبیاں انج بیان کردے نیں :
’’ ارشاد ڈیروی دے کلام وچ ڈھیر سارے موقعیں تیں مختلف واقعات دی منظر کشی دے جذبے دا جواب نہیں ۔ گویا کردار نگاری ، واقعہ نگاری ، منظر نگاری کوں خوب نبھایا گئے ۔‘‘ (۱۶)
دلبر حسین مولائی نے بہت سوہنے شبداں وچ آپ دے کلام دیاں فنی خوبیاں بیان کیتیاں نیں ـ:
’’ ارشاد حسین ڈیروی ہر نظم تے ہر شعر سوہنے تے من موہنے انداز نال لکھے بٖہوں ساریاں تلمیحاں ، استعارے ، تشبیہاں ، تاریخ اسلام نال تعلق رکھیندے ہن ، کتھائیں کتھائیں تا تصویراں چھک کھڑائیں نے ۔‘‘( ۱۷)
پروفیسر مرید عباس عارف آپ دی منظر نگاری بارے آکھدے نیں :
’’ منظر کشی دے اعلیٰ نمونے ملدے نے ۔ انہاں دی منظر کشی بہوں دل چھکویں ہے او منظر کوں ایویں اگوں تے ٹریندن جو پڑھنْ والا محسوس کریندے جو او خود اکھیں نال منظر کوں ڈہدا پئے ۔ ‘‘ (۱۸)
سید فرحت عباس آپ دی کتاب بارے اپنی رائے دا اظہار انج کیتا اے :
’’ چودھار کربلا ہے ‘‘ دے الا کوں سمجھن تے محسوس کرنْ دا ترلا کروں ، جینویں ارشاد ڈیروی ہک نعت وچ آہدے ،الہام دی صورت دے وچ ہک بیا قصیدہ دان تھئے ۔ کربلا اوندا عنوان تے بشریت دی سچائی تے راحت اوندا ارمان اے ۔ ارشاد ڈیروی دی اے کتاب اللہ رسولﷺ تے ایناں دے پیاریاں دی ثنا خوانی تے عقیدتاں توں بھری ہوئی ہے ۔ ‘‘ (۱۹)
’’مقصود کربلا ہے ‘‘ بارے پروفیسر عاصم بخاری اپنی رائے دا اظہار ایناں لفظاں وچ کیتا اے :
’’ درد کا بیان ہو کربلا کا اور پھر بیان کرنے والا سر زمین ڈیرہ غازی خان سے ارشاد ہو مجھے بس اتنا کہنے دیجیے کہ’’ مقصود کربلا ہے ‘‘ ان کی شاعری زندگی کا حاصل ہے اس میں ان کا اظہار عقیدت بہت منظور و مقبول ہے ،اور اپنے کمال پر ہے یہاں انہوں نے صرف امام مظلوم کی مظلومی ہی بیان نہیں کی ، بلکہ ان کے مشن کی عظمت اور ذکر امام حسین ؑ کا مقام بھی بھرپور انداز میںغافل زمانے کے سامنے پیش کیا ہے ۔‘‘ (۲۰)
’’رت ریت ردا ‘‘دے حوالے نال مرشد فرحت عباس دی ایہہ رائے پڑھو ،
’’سرائیکی زبان کوں تاں اگر عزاداری دی زبان آکھیا انجے تاں شیت مبالغہ نہ ہوسی پراجاں وی کربلا دا استغاثہ متقاضی ہے جو زندہ دل تے باضمیر حریت دے علم بردار قلم کار زندہ تے تازہ نظمیں وچ جناب ارشاد ڈیروی دے آہر کوں اگوتیں ودھاکے موہری تھیون میں سمجھدا جو ’’رت ریت ردا‘‘ سرائیکی ادب وچ حسینیت دے حوالے نال بہوں ،ودھارا ہے ‘‘(۲۱)
ایسی کتاب بارے فخر عباس فخر لکھدے نیں :
’’ رت ریت ردا ‘‘ اچ احتجاج دا لہجہ وی نمایاں ہے ،سیں ارشاد ڈیروی صاحب دی نظم ’’ تیکوں خون حسینی بچڑاں نیئں ،احتجاجی لہجے دی علامت ہے بٖہوں سوہنْے انداز وچ انہاں باطل دے مکروہ چہرے تیں طمانچہ رسید کیتے ، اور اے نظم لا شعوری طور تے اینہ یقین دا اظہار وی ہے جو صحبت خدا امام العصر دا ظہور تھیوے انبیاء دی رت اور شہدائے کربلا دی رت اور مقتول عزاداریں دی رت دا انتقام گھنئے ۔‘‘ (۲۲)
بشیر غم خوار ایس کتاب وچ اپنی رائے اظہار انج کیتا اے :
’’ ارشاد ڈیروی خالص خیال دا خوبصورت شاعر ہے ۔ حسینیت دے دو ہائیں رخ فضائل و مصائب کوں ایں نوجوان نے وکھرا انداز عطا کیتے ۔ویسے وی ’’ رت ریت ردا ‘‘ ایہیے لفظ مکمل مصائب ہن ایہو ناں وی گھنیجے تاں ذہن تیں کربلا دے نقشے نقش تھیوی پئے ویندن ۔صدقہ ایں سچے سوجھلے دا سدا اینجھے سوجھلی لفظ ایندے نوک قلم تیں لہن پئے ، ‘‘ (۲۳)
پروفیسر عمران میر ہور اں ایس پر اگے دی شاعری نوں عظیم رزمیاتی استعار اآکھیا اے ، آکھدے نیں ،
’’ ارشاد ڈیروی دی شعری لکھت ’’ رت ریت ردا ‘‘ حسینیت دے باب وچ ودھارا وی ہے تے یزیدیت دا رد وی ، ارشاد ڈیروی دی شعری لکھت ’’ رت ریت ردا ‘‘ دے پچھو کڑاچ معرکہ کربلا دی پوری تریخ لا تھی اے ، تلمیحاتی ناں ، فلسفہ حسین ؑ دا سر کڈھواں استعارہ وی ہے تے یزیدی فکر اگوں ہک شاعر دی للکار وی ‘‘ (۲۴)
’’ ڈاج لُٹی ہوئی شام ‘‘ ڈاکٹر سید مشتاق مہدی لکھدے نیں :
پاکیزہ نوک قلم سے نکلا ہوا ہر مصرعہ سورج کی کرن ، صبا کی موج اور شبنم کے قطرے کی طرح حیات آفریں اور بے حجت آگئیں ہے ۔ ارشاد کا شعری ذوق کسبی نہیں بلکہ قدرتی اور وہبی ہے ۔‘‘ (۲۵)
ہاشم شیر خان ایس لکھت کے بارے اپنے دچاراں دا اظہار انج کردے نیں ـ
’’ان کی مذہبی شعری کتاب ’’ڈاج لُٹی ہوئی شام ‘‘ میں شامل بعض اشعار اور مرثیے کے مطالعہ سے ہی ارباب نقد و نظر سوچ و فکر میں غلطاں رہتے ہیں ۔باوجودیکہ اس صنف میں ان کا نام اور کلام اجنبی حیثیت سے نہیں لیا جاتا ۔ ان کے ذہنی کرب ، کربلا میں واقعاتی احتجاج اور درد و اثر کی کسک کو انکے مرثیوں میں انتہائی سادگی اور عام فہم انداز نگارش میں آشکارا کیا جاسکتا ہے ۔ ‘‘ (۲۶)
سید طاہر شیرازی اس کتاب بارے انج کہندے نیں!
’’ارشاد ڈیروی ہوراں نے اپنی کتاب ’’ڈاج لُٹی ہوئی شام ‘‘ شہادت امام حسین ؑ اتے کربلا دے حوالے نال سارے واقعات کوں آپو آپ صنفاں راہیں بیان کیتے نیں ۔ انہاں دی ایہہ کتاب سرائیکی رثائی ادب وچ ہک نواںودھارااے ،‘‘ (۲۷)
پروفیسر عمران میر دی ایس کتاب بارے رائے:
’’ ارشاد ڈیروی دی مذہبی تے روحانی بل خصوص سلام ، قصائد تے مرثیہ وچ انہاں دے کلام کوں کلاسیک دا درجہ حاصل تھی چکے ۔ فکر و فن دی بلندی ، شعری محاسن دی یک جائی تے اپنی اندرونی احساس دی عمیق لطافت پاروں دا ’’ڈاج لُٹی ہوئی شام ‘‘ حمیت تے مذاحمت دے نال نال عقیدت داینجھاں ساگر فیضان ہے ۔ جیندے نال ضمیر تے جٖمی دھوڑ صاف تھیندی ہے ،تاں بندہ روحانی شکستی نال ستھیج ویندے ،‘‘(۲۸)
اس حصے نوں ڈاکٹر سید مشتاق مہدی تے ہاشم شیر خان اتے ختم کریندا ہاں ۔
’’ پاک نوک قلم سے نکلا ہوا ہر مصرعہ سورج کی کرن ،صبا کی موج اور شبنم کے قطرے کی طرح حیات آفریں بہجہت آگیں ہے ۔ ارشاد کا شعری ذوق کسبی نہیں بلکہ قدرتی اور روہبی ہے ۔‘‘ (۲۹)
’’ ارشاد ڈیروی بھی اپنے قلم کی طرح اپنے برش کو بھی سنبھال اور تراش رکھا ہے ، جس سے وہ اپنے قلم کمان سے ایسے لفظوں میں رنگ بھرنے کے فن سے خوب واقف ہیں ۔ ‘‘ (۳۰)
ارشاد ڈیروی نے بطور لکھاری سرائیکی وچ اک بلند مقام حاصل کیتا ہئے ۔ اوناں دے لکھے لیکھاں وچ اوناں دی اتہاس دے بھرویں مطالعہ دی دس پیندی ہئیے ۔نر پکھ تنقیدیشعور دا پتہ لگدا اے تے اجو کے سمے ساہت دی رچنا تے اوہدے مطالعہ دی عادت دا پتہ لگدا اے ، ایس کم پاروں اوہناں سرائیکی وچ نثری دی ٹور نوں تکھا کیتا تے نثری ریت نوں پکا بھی کیتا اے ۔ دبستان ڈیرہ آپ دی شاعری دے نال نال نثری احسانات دی مقروض رہی ،
جتھے تائیں آپ دی نثر دیاں دی خوبیاں دا تعلق ہے ۔ایس و چ سوکھے شبداں دی ورتوں پاروں سادگی تے روانی وکھائی دیندی اے ۔ اس دے نال سنجیدہ و فکری بالغ نظری نے سمکالی قلم کار اں نال رابطے دی دس وی ہندی اے ۔ اوہناں ہر لکھت دا تجزیہ تھوڑے لفظاں وچ بڑے سوہنے ڈھنگ وچ کیتا اے زیر بحث سر نا لویں اتے ڈھکویں شبداں راہیں انج لکھیا کہ پڑھن والے دے علم وچ وادھے دے نال تویر و چ دلچسپی وی ودھے ۔ وکھو وکھ مرتاتویاں اتے لکھے ہندراں مضمون کتاب ــ ’’ مقصود کربلا ہے ‘‘ وچ شامل نہیں انہاں وچوں کجھ مضمون ادب پارے ،کجھ دوستاں دیاں کتاباں اتے تے کچھ شخصیات بارے نیں ۔
زاہد اقبال بھیل ادبی قدکاٹھ دا یقین انج کردے نیں :
’’ان کی تخلیق کردہ کتابوں کا مطالعہ کرتے وقت قاری کے لیے یہ فیصلہ کرنا مشکل ہو جاتا ہے کہ اس کتاب کے مصنف کو کیا نام دیا جائے ، کیونکہ ترجمہ کرتے وقت وہ شمس العلما نظر آتے ہیں ،اگر کہیں شعر لکھیں تو نفیس مزاج شاعر کے طور پر سامنے آتے ہیں کہیں مورخ یا کہیں مضمون نگار تو کہیں محقق وقت ۔ ‘‘ (۳۱)
مقبول ذکی مقبول دی کتاب ’’ سجدہ ‘‘ دے ویر وے وچ اوہناں نوں ’’ہک مکمل شاعر ‘‘ قرار دیندے ہوئے لکھدے نیں :
’’ مقبول ذکی مقبول ہک مکمل شاعر ہونْ دے نال نال بٖہوں وڈٖے انسان وی ہن ، انہیں دے کلام وچ استادانہ تے ماہرانہ لفظیں دی جڑت پائی ویندی ہے ، انہیں دی موجودہ کتاب ’’سجدہ ‘‘ دے کلام وچ علامات ، استعارات تے تشبیہات تے تلمیحات دا استعمال سرائیکی وسیب دے سنجوک نال گنڈھیاں ہویا گانڈھا ہے ۔‘‘ (۳۲)
ارشاد ڈیروی ہوراں نور وارث نوں انہاں دی لکھت پاروں لفظاں تے وفاواں دا ، قرار دیتا ہے ۔ اونہاں دیاں ادبی خدمات بارے لکھدے نیں :
’’نور وارث ہی گال دا بہوں خیال رکھیندے اگر اینکوں کتھائیں کُئی مظلوم کہیں جابر حکمران دی قید وچ نظر آوے تاں ظالم دے ظلم کوں لکیندا نی بلکہ ایں رنگ نال گال کریندے۔‘‘ (۳۳)
دلبر مولائی کوں انقلابی شاعر قرار ڈٖیندن تے انہاں دی ادبی صلاحیتاں توں خراج عقیدت پیش کرن لئی ایں گال کریندے ۔
’’ دلبر مولائی ہک متحرک خیال دے قلم کار ہن ،اوہمیشہ ادب سوچیندن ، ادب لکھدن اتے ادب الیندن ، سفر نامہ شاعری ،سرائیکی ادب دا سرمایہ ہن ، انہاں دیاں لکھتاں نویں نسل کیتے بٖہوں فائدہ مند ہن ۔ ‘‘ (۳۴)
زوار سلیم نصرت دی کتاب دا تجزیہ کردے ہوئے سر ناتواں
’’ حیٰ علیٰ خیر العمل ‘‘ رکھیندن ، انہاں کوں قاصد العلوم اُشاک اتے عظیم شاعر قرار ڈٖیندن او لکھدن ’’ زوار سلیم نصرت سرائیکی زبان دے شاعر ای نی بلکہ اردو کربلائی ادب وچ وی اپنْا سوہنْا تے ستھرا مقام رکھدن ۔‘‘ (۳۵)
فضل عباس ظفر کوں قادر الکلام شاعر اتے کنہ مشق نثر نگار قرار دیندن او لکھدن کہ انہاں دی شاعری جدید رویاں دی غماز اے تے انہاں دی شاعری دے موضوعات اپنی بھوئیںوچوں نچریے ہوئے ہن ، او ہک مزاحمتی اتے انقلابی مزاج شخصیت شاعر ہن ۔‘‘(۳۶)
’’ مرثیے دا منڈھ ‘‘ مضمون ارشاد ڈیروی دی کھوج کاری کوں ظاہر کریندن ، ایں مضمون وچ انہاں مرثیے دی ریت اوتے روایات تے روشنی پاتی ہے ، مرثیے دے مفہوم ، معانی پس منظر اتے تعریف کوں وی بیان کیتے اتے ریندے ارتقائی تاریخ وی قلم بند کیتی ہے ۔‘‘ (۳۷)
کل دی گل ایہ ہے کہ ارشاد ڈیروی سادی گل کرن دا عادی ہے ۔ انہاں کربلائی ادب توں وکھ حمد و نعت ، قصیدہ ، نوحہ ، منقبت ورگیاں مذہبی صنفاں لکھیاں نیں ۔ نظم و غزل ، مسدس ، قطعہ تے ڈوہرے والیاں نویاں صنفاں تیں لکھیندن ۔ ایس داو وڈا ثبوت سرائیکو راہی مذہبی شاعری ہے ۔
سادے لفظیں کوں ورت کے ڈاڈھی سوہنی گا لھیں کریندن ۔ انہاں دی لفظیں تے بڑی پکڑ ہے ۔ انھاں کوں لفظ سوچیندن نہیں پوندے بلکہ رب انہاں کوں بنْے بنْائے مصرع عطا کریندن ۔ اِنھاں دی شاعری وسیب دی ترجمانی کریندی ہے جس اتے جناں فخر کروں گھٹ اے ۔
٭٭٭٭٭٭٭
حوالہ جات
(۱) مقصود کربلا ہے ، ارشاد ڈیر دی ، ناصر پبلی کیشنز ڈیری غازی خان ،۲۰۲۱ئ؁ ص ۹۷
(۲)ڈٖاج لُٹی ہوئی شام ، ارشاد ڈیر وی ، ڈیرہ غازی خان ، ناصر پبلی کیشنز ،۲۰۲۰ئ؁ ، ص ۲۳
(۳) چودھار کربلا ہے ، ارشاد ڈیر وی ، لاہور ،میراج پرنٹنگ پریس ، ۲۰۱۸ ئ؁ ،ص ۳۰
(۴) پیام قلندر ، ارشاد ڈیر وی ، ڈیرہ غازی خان ، العباس پرنٹرز ، ۲۰۱۷ئ؁ ، ص ۱۱
(۵) رت ریت ردا ، ارشاد ڈیر وی ، ڈیرہ غازی خان ، ناصر پبلی کیشنز ، تریجھی وار، ۲۰۱۹ئ؁ ،ص ۳۳
(۶) ـ مقصود کربلا ہے، ارشاد ڈیروی، ص۱۰۲
(۷) پیام قلندر، ارشاد ڈیروی ، ص ۲۳
(۸) چودھار کربلا ہے ، ارشاد ڈیروی ، ص ۱۳
(۹) اوہو ، ص ۱۶
(۱۰) ڈٖاج لُٹی ہوئی شام ۔ ارشاد ڈیروی ۔ ص ۱۴
(۱۱) رت ریت ردا ، ارشاد ڈیروی ، ص ۱۹
(۱۲)چودھار کربلا ہے ، ارشاد ڈیروی ، ص ۱۴
(۱۳) رت ریت ردا ، ارشاد ڈیروی ، ص ۲۲
(۱۴) ڈٖاج لُٹی ہوئی شام ، ارشاد ڈیروی ،ص ۱۳
(۱۵) اوہو ، ص ۱۵ (۱۶) پیام قلندر ، ارشاد ڈیروی ، ص ۱۲
(۱۷) چودھار کربلا ہے ، ارشاد ڈیروی ، ص ۲۴ (۱۸) اوہو ، ص ۱۰
(۱۹) مقصود کربلا ہے ، ارشاد ڈیروی ، ص ۱۰۰ (۲۰) رت ریت ردا ، ارشاد ڈیروی ، ص ۱۱
(۲۱)اوہو ، ص ۲۵ (۲۲) اوہو ، ص ۳۱
(۲۳)اوہو ، ص ۳۳ (۲۴) ڈٖاج لٹی ہوئی شام ، ارشاد ڈیر وی ،ص ۲۲
(۲۵) اوہو ، ص ۲۴ (۲۶) اوہو ص ۱۳
(۲۷) ڈٖاج لُٹی ہوئی شام ، ارشاد ڈیروی ، ص ۳۴ (۲۸) اوہو ،ص ۲۲
(۲۹) اوہو ، ص ۲۴ (۳۰) مقصود کربلا ہے ، ارشاد ڈیروی ص ۶۰
(۳۱) اوہو ، ص ۷۰ (۳۲) اوہو ، ص ۱۰۳
(۳۳) اوہو ، ص ۱۰۴ (۳۴) اوہو ، ص ۱۰۵
(۳۵) اوہو ، ص ۱۰۶ (۳۶) اوہو ، ص ۱۰۷
٭٭٭٭٭٭٭٭

عِلم اُلقَلّب
تمام تعریفیں اللہ ہی کے لیے جو تمام جہانوں کا رب ہے ۔ہر انسان میں تقریباً 10کھرب سیل ہوتے ہیں ، اور ہرایک سیل کی مادی ضروریات بالواسطہ سورج پوری کر رہا ہے، اسی طرح روح ، جو کہ انسانی وجود کے ہر سیل میں سرایت کی ہوتی ہے،اس کی ضروریات قلب اطہر آقا نامدار ﷺ (سراجاًمنیراً )سے پوری ہو رہی ہے۔ اس کو برکات نبوتﷺ علم فی القلب کہتے ہیں اور بالواسطہ آئمہ طاہرین صحابہ کرام رضوان اللہ اجمعین ، تابعین سے تبع تابعین اور اولیاء کرام اس علم فی القلب سے ہی ہم تک پہنچی ہیں۔ جس طرح دماغ جوکہ علم علی الانسان کا مرکز ہے، ہر سیل نیوٹران کو ہر وقت بغیر کسی وقفے کے آکسیجن اور GLUCOSE چاہیے ہوتا ہے، ٹھیک اسی طرح علم القالب میں روح کی غذا کے لیے آقا نام دار پر دورود و سلام بھیجنا اسی علم کی پہلی سیڑھی ہے، یہی آغاز ہے، یہی ابتداء ہے.......اور یہی انتہا ہے۔ جس سے روح کی نشونما ہوتی ہے۔ دُنیا میں تمام علوم علم علی الانسان کے لیے ہے،ان علوم میں قاری، ٹیچرز، پروفیسرز، سائنس،یونیورسٹیز، کالجز وغیرہ، اسی طرح علی فی القلب کے لیے خانقاہی نظام، مرشد، شیخ کامل حامل برکات نبوتﷺ کی ضرورت ہوتی ہے، جس سے سینہ قلوب ، روح انسانی ’’ الا فیئدہ‘‘ فواد روشن ہوجاتا ہے، اور یہ علم حرص ،ہوس ، لالچ، حسد، بغض، تکبر سے انسان کو ماورا ، رکھتا ہے۔
پروفیسر ڈاکٹر محمد ایوب ، جو انتہائی علمی ادبی شخصیت ہیں، جنھوںنے تقریباً 80سے بھی زیادہ ایوارڈز حاصل کیے ہوئے ہیں، اُن کی ان گنت کتابیں ،مجلے ،رسائل ،اخبارات ،الیکٹرونک میڈیاز میں انٹرویوز ، تبصرہ نگاری کمال ہے ،الحمد للہ مجھے اس بات کی خوشی ہے، ڈاکٹر محمد ایوب علم علی الانسان (دماغی علم)کے ساتھ ساتھ علم القب (قلبی علم ) یعنی روحانی اور نورانی علوم کے فن میں بھی یکتا ہیں، اُن کا قلبی فکر کمال ہے، جس انداز میں اُنھوں نے ارشاد ڈیروی کی فن کی بلندی بیان کی ہے، اس سے ڈاکٹر محمد ایوب کے اندر کا انسان باہر آگیا ہے، اس بات کا کھرا ثبوت یہ ہے، کہاں ڈاکٹر محمد ایوب فیصل آباد سے اور کہاں ارشاد ڈیروی ڈیرہ غازی خان کے چھوٹے سے شہر میں سے ،لیکن جس طرح جوہری اپنے فن کا مظاہرہ کرتے ہوئے گوہر کو ڈھونڈ لیتا ہے،اسی طرح ڈاکٹر محمد ایوب کی قلم نے اپنی روحانی قوتوں کے بل پر ارشاد ڈیروی کو آخرکار ڈھونڈ ہی لیاہے،ہم اہلیانِ ڈیرہ غازی خان ڈاکٹر محمد ایوب کو سلام پیش کرتے ہیں،ہمارے اس لعل کو آپ نے اس قابل سمجھتے ہوئے کمی محسوس کی ، کہ ان کی فن و شخصیت پر لکھا جائے۔اس کے ساتھ ہی اجازت، مجھے اور آپ کو میرا رب ہی کافی ہے۔۔۔آمین۔
ناصر جواد
چیف ایڈیٹر سہ مائی ’’سرائیکی ادب‘‘ڈیرہ غازی خان