سلطان باہوؒ-شخصیت تے فن

                جنہاں شاعراں نے پنجابی شاعری نوں اپنے اظہار دا وسیلہ قرار دتا۔ اوہناں دی ابتدا پاک پتن والے بابا فرید گنج شکر نے کیتی تے پھیر اوہناں دی دسی ہوئی راہ تے بہت سارے چل پئے جہناں وچوں اک ناں سلطان باہو دا وی اے۔

                سلطان باہو دے ابیات ول نظر مارنے آن تے ایہناں دی مٹھی تے من کچھویں زبان دے نال نال ایہناں دی سرمدی کیفیت پڑھن والے نوں اک انوکھی جیہی روحانی کیفیت توں دوچار کردی وکھالی دیندی اے۔ ایس دی وجہ جانن لئی ساہنوں سلطان باہو دی حیاتی اتے اک اجمالی جیہی نظر پانی پوے گی۔

                سلطان باہو شور کوٹ ضلع شورکوٹ جھنگ دے  اک پنڈ ’’اعوان ۱۰۳۹ ہجری مطابق ۱۶۲۸ء نوں پیدا ہوئے تے ۱۱۰۶ ہجری نوں ۶۳ ورہیاں دی عمر وچ وصال فرمایا آپ دے والد حضرت بازید بڑے متقی، عالم تے حافظ قرآن ہون دے نال نال مغل فوج دے چنگے عہدے دار سن۔ آکھیا جاندا اے کہ اوہناں دی بہادری پاروں شاہ جہان نے شورکوٹ ضلع جھنگ دے نیڑے اک پنڈ ’’قہرگان‘‘ وچ کوئی ۵۰ ہزار وگھے زمین دتی۔ آپ دی مڈھلی تربیت وچ اوہناں دی والدہ دا زیادہ ہتھ اے۔ ظاہری تعلیم توں بعد آپ نے والدہ دی اجازت نال حضرت حبیب اﷲ قادری دی بیعت کیتی تے اوس توں بعد عبدالرحمن قادری ہوراں کول دلی جاکے سلوک دیاں منزلاں طے کیتیاں تے تصوف دی تعلیم حاصل کیتی۔

شاعری

                ڈاکٹر لاجونتی رام کرشن اپنی کتاب ’’پنجابی دے صوفی شاعر‘‘ وچ لکھیا اے۔ ’’باہو دی شاعری بڑی سادہ تے سدھے سٹائل دی اے۔ ایہدا اک اپنا رنگ اے۔ جیہڑا مڈھ شاعر دے خیالاں اتے اے۔ ایہدے اندر  کسے قسم دی بناوٹ نئیں۔ ہک ہور گل ایہہ اے کہ باہو بڑے پاک صاف انسان سن۔ اینہاں اندر انسانی پیہار گنھ گنھ کے بھریا ہویااے۔‘‘

                سلطان باہو صوفی درویش تے ولی اﷲ سن تے اک شاعر دی حیثیت نال وی بڑا اچا رتبہ رکھدے نیں۔ صوفی شاعراں دے کلام وچ سچے عشق دی تڑپ، حب رسول، دنیا توں بیزاری، آخرت دا ڈر، توحید تے پکا ایمان، مرشد دا ادب، اسے قسم دے مضمون ملدے نیں۔ ایہہ گلاں باہو کلام وچ بڑے سوہنے انداز وچ ملدیاں نیں۔ اینہاں وی دوجے صوفی شاعراں وانگوں شاعری نوں دینی تبلیغ تے نیکیاں دی پرچار دا ذریعہ بنایا ساری عمر لوکاں نوں نیکی تے اخلاق دی تعلیم دتی۔

عشق

                محبت دی اوس منزل نوں عشق آکھیا جاندا اے جتھے اپڑ کے اک سچے عاشق نوں محبوب دی ذات دے سوا ہور کجھ وکھالی نئیں دیندا۔ باہو آکھدے نیں کہ ظاہر عشق تے ہر کوئی کردا اے پر دلوں عشق کوئی کوئی کردا اے۔ انج تے عاقل، فاضل، عالم، بادشاہ تے فقیر عشق کردے نیں پر اوہناں وچوں سچا عشق کون کردا اے ایہہ بہت گھٹ لوکی جاندے نیں، عشق اصل وچ اوہو اے جیہڑا دل دی ڈونگھائی توں کیتا جائے۔

عشق دی بازی ہرجا کھیڈی شاہ گدا سلطاناں ہو

عالم فاضل عاقل دانا کر دا چا حیراناں ہو

تنبو ٹھوک لتھا وچ دل دے چاء جوڑیں خلوت خاناں ہو

عشق امیر فقیر منیندے باہو کیا جانے لوک بیگاناں ہو

مرشد

                اوہ بندہ جیہڑا مرید دی بانھ پھڑ کے سلوک دیاں منزلاں پار کرادیوے تے نالے راہ دیاں اوکڑاں تے مشکلاں بارے وی دسدا جاوے فیر اوہناں اوکڑاں توں پلا بچاون تے اوہناں اتے قابو پاون دے ڈھنگ وی سمجھاؤندا جاوے۔ تصوف دی اصطلاح وچ اجیہے بندے نوں مرشد، راہنما، ھادی، پیر تے شیخ آکھیا جاندا اے۔ سلطان باہو نے اپنے کلام وچ مرشد نوں بڑی اہمیت دتی اے۔ تے دسیا اے پئی مرشد اوہ ذات اے جیہڑی سالک دے من وچ اﷲ دی محبت پیدا کر دی اے۔

الف اﷲ چنبے دی بوٹی میرے من وچ مرشد لائی ہو

نفی اثبات دا پانی ملیا ہر رگے ہرجائی ہو

اندر بوٹی مشک مچایا جان پھلن تے آئی ہو

جیوے مرشد کامل باہو جیس ایہہ بوٹی لائی ہو

وحدت الوجود دا ذکر

                سلطان باہو وحدت الوجود دے قائل سن۔ ڈاکٹر سرفراز حسین قاضی اوہناں دے عقیدے وحدت الوجود دے بارے لکھدے نیں۔ ’’حضرت سلطان باہو ہوری وی وحدت الوجود ول ای جھکے ہوئے لبھدے نیں۔ توحید دے علم بردار۔ اﷲ پاک دی موجودگی تے باقی ہر شے د اغیر موجود ہونا اوہناں کول لبھدا اے حضرت بابا فرید ہوراں تے حضرت سلطان باہو ہوراں وچ اک بنیادی فرق ایہہ وے کہ بابا فرید کائنات نوں وی اہم سمجھدے نیں۔‘‘

                سلطان باہو دے وحدت الوجود دے تصور وچ اوہ کائنات دے ہر ذرے وچ رب نوں ویکھدے نیں۔ ایتھوں تیک پئی اوہ اپنی ذات وچ وی رب دا جلوہ ویکھ دے نیں۔ تے اوس دے جلویاں سامنے اپنی ذات دی نفی ویکھدے نیں۔

وحدت دا دریا الٰہی جتھے عاشق لیندے تاری ہو

مارن بٹیاں کڈھن موتی آپو اپنی واری ہو

در یتیم وچ لئے لشکارے جیوں چن لاٹاں ماری ہو

سوکیوں نہیں حاصل بھر دے باہو جیہڑے نوکر نیں سرکاری ہو

دنیا توں بیزار

                سلطان باہو نے اپنے کلام راہیں ایس دنیا توں بیزاری دا اظہار کیتا اے اوہ فرماندے نیں کہ دنیا اک اجیہی شے اے جو بندے دے پاکیزہ من اندر لوبھ، لالچ، نفرت، کرودھ تے موہ مایا پیدا کردی اے۔ حدیث وچ اے ’’دنیا وی محبت ایمان نوں ایس طرح کھا جاندی اے جس طراں لکڑیاں نوں اگ کھاجاندی اے‘‘ ایسے لئی سلطان باہو ہوراں دنیا توں نفرت دا اظہار کردے ہویاں دنیا نوں ناپاک عورت نال تشبیہہ دتی اے۔

الف ایہہ دنیا زن حیض پلیتی ہر گز پاک نہ تھیوے ہو

جین فقر گھر دنیا ہووے لعنت اس دے جیوے ہو

حب دنیا دی رب تھیں موڑے ویلے فکر کچیوے ہو

سہ طلاق دنیا نوں دیئے جے باہو سچ پچھیوے ہو

نفس کشی دا سبق

                حیاتی دا نصب العین لوکاں نوں برائی دے رستے توں روکنا تے نیکی دے رستے ول بلانا ہونا چاہیدا اے۔ باہو فرماندے نیں کہ دنیا وی چاہت توں چھٹکارا تاں ای حاصل ہوسکدا اے جے بندہ خود غرضی تے نفسا نفسی ولوں مکھ موڑ لوے۔

خود نفسی چھڈ ہستی جیہڑے لاہ سروں سبھ بھارے ہو

مویاں باجھ نہیں حاصل تھیندا باہو توڑے لکھاں سانگ اتارے ہو

بے عمل عالم نوں تنقید

                سلطان باہو نے بے عمل عالم نوں رج کے تنقید دا نشانہ بنایا اے اصل مقصد اوہناں دیاں خامیاں دی نشاندہی کرنا اے تاں جے ایہہ لوک اپنی اصلاح کرسکن اوہ ابیات وچ ساہنوں اوس دور دے عالماں دے رویے بارے وی دسدے نیں :

پڑھ پڑھ عالم کرن تکبر حافظ کرن وڈیائی ہو

گلیاں دے وچ بھرن نمانے وتن کتاباں چائی ہو

جتھے ویکھن چنگا چوکھا اوتھے پڑھن کلام سوائی ہو

دوہیں جہانیں سوئی مٹھے باہو جہیاں کھادی ویچ کمائی ہو

عورت ولوں اطہار

                ہندی تے پنجابی شاعری وچ عشق دا اظہار ہمیشہ عورت ولوں ہوندا اے۔ ساڈے ساری صوفی شاعری وچ ایہ رویات بڑی بھرویں اے۔

میں کوجھی میرا دلبر سوہنا میں کیکر اوس نوں بھاواں ہو

ویہڑے ساڈے وڑ دا ناہیں پئی لکھ وسیلے پاواں ہو

نہ میں سوہنی نہ دولت پلے کیوں کر یار مناواں ہو

ایہہ دکھ ہمیشہ رہسی باہو روندڑی ہی مرجاواں ہو

باہو تے اقبال دی فکری سانجھ

                تاریخ گواہ اے پئی زمانے دی ٹور دے نال نال تہذیب بدلدی رہندی اے۔ پر اوہ گل جیہڑی شاعر دے مونہوں نکلے جیکر اوہ اوس دے دل دی واج اے تاں اوس دی اہمیت ہر زمانے وچ برقرار رہے گی۔ ایہو وجہ اے کہ سلطان باہو تے علامہ اقبال نے شاعری نری پری دل خش کرن لئی تے داد حاصل کرن لئی نئیں کیتی۔ سگوں اوہناں دے سامنے اک ٹھوس پروگرام سی جیہڑا قدرت نے اوہناں دے ذمے لایا سی اوہ کم سی اپنے معاشرے نوں سنوارن د،ا اوہدیاں برائیاں دور کرن دا، ستے پئے لوکاں نوں جگاون دا، اوہناں نوں خامیاں دسن دا تے ترقی دی راہ دسن دا۔

                باہو اپنے دور دے ملوانیاں بارے لکھدرے نیں۔

حافظ حفظ کر کرن تکبر ملا کرن وڈیائی ہو

ساون ماہ دے بلدلاں وانگوں پھرن کتابوں چائی ہو

جتھے ویکھن چنگا چوکھا اوتھے پڑھن کلام سوائی ہو

اوہ دو نہیں جہانیں مٹھے باہو جہناں کھاہدے ویچ کمائی ہو

                علامہ اقبال اجیہے لوکاں دی تعریف انج کردے نیں:

یہی شیخ حرم ہے جو چرا کر بیچ کھاتا ہے

گلیم بوذر و دیق اولیس و چادر زہرا

                باہو اپنی قوم نوں غفلت انج جگاؤندے نیں:

توں وی جاگ نہ جاگ فقیرا لوڑیں انت جگایا ہو

اکھیں میٹیاں نال دل جاگے ، جاگے جاں مطلب پایا ہو

ایہہ نکتہ جاں پختہ کیتا ، تاں ظاہر آکھ سنایا ہو

میں تاں بھلی ویہندی ساں باہو مینوں مرشد راہ وکھایا ہو

                ذرا اقبال دا رنگ وکھو۔

دل بیدار فاروقی ، دل بیدار کراری

میں آدم کے حق میں کیمیا ہے دل کی بیداری

دل بیدار پیدا کر دل خوابیدہ ہے جب تک

نہ تیری ضرب ہے کاری نہ میری ضرب ہے کاری

                عالم تے عاشق دا فرق باہو انج بیان کردے نیں:

پ پڑھ پڑھ علم ہزار کتاباں عالم ہوئے بھارے ہو

اک نگاہ جے عاشق ویکھے لکھ ہزاراں تارے ہو

اک حرف عشق دا نہ پڑھے جانن بھلے پھرن وچارے ہو

لکھ نگاہ جے عالم ویکھے کسے نہ کدھی چاہڑے ہو

                علامہ اقبال ایس فرق دا ویروا انج کردے نیں:

گلا تو گھونٹ دیا اہل مدرسہ نے تیرا

کہاں سے آئے صدا لا الہ الا اﷲ