پنجابی دی کلاسیکی شاعری

                پہلی گل ایہہ وے پئی کلاسیکی شاعری کس شاعر نوں آکھدے نیں؟ کیوں جے کلاسیکی دا عام طور تے مطلب پرانی شاعری دا تصور کیتا جاندا اے ایہہ شاعری ڈھیر مدتاں تک زندہ رہندی اے ایہدے چن نوں گرہن نہیں لگدا اے پت جھڑ دے جثے وچ نہیں آوندی، رتاں دی ضد، عالم تے جاہل دی سوچ، بولیاں دی دوج کلاسیکی شاعری دی جند نوں موت وی نقصان نئیں پہنچا سکدی۔

                پرانی شاعری مدتاں تک کس طرح زندہ رہندی اے؟ ایہدا جواب اے کہ پرانی شاعری وچ جیہڑا روپ ہووے جے اوہ فانی نہ ہوے جیہڑے سچائی ہوئے اوہ ہٹ دھرمی اتے قائم نہ کیتی گئی ہوے ایہدی ڈوہنگائی دل وی ڈوہنگائی وانگر ڈونگھی ہووے ایہدے جذبے خاص حداں توں باہر نہ ہون ایہدے وچ جیہڑا جوش ہوئے اوہ وقتی اوبال نہ ہوے فیر سمجھ لو پئی پرانی شاعری کلاسیکی شاعری ہندی اے فیر ایہہ ہر بندہ بشر دے ذہن اتے سوار ہوجاندی اے ہر قوم وچ مقبول ہوجاندی اے ہر زمانے دی بولی وچ اپنا تھاں بنا لیندی اے۔

                اج دی شاعری نوں اسیں جھٹ پٹ کلاسیکی شاعری نئیں آکھ سکدے کیوں جے ایہدا پتا نہیں کہ آون والا ویلا ایس شاعری دے نین نقشاں اتے پوچا پھیر کے ایہدے مہاندرے نوں مٹاکے رکھ دیوے کلاسیکی شاعری دا تعلق اپنے آسے پاسے ریت رسماں، ویلے دیاں لوڑاں، وقت دیاں ٹوراں، معاشرے دیاں عادتاں تے سوچ دے ڈھنگ عقیدیاں دیاں ترجمانیاں، ملک وملت تے مذہب دے پرچار تے آزادی نال ہوندا اے ایس پاروں ایہہ ہر قوم تے مذہب، ہر زبان وچ اک روایت بن جاندی اے۔

                اپر دسے گئے گناں دی بنا تے ای کلاسیکی ادب وچ یونان دا ہو مر، فرانس دا مولیئر، لاطینی دا ورجل، روس دا پوشکین، جرمنی دا گوئے انگلستان دا شیکسپیئر تے ملٹن، فارسی دے سعدی، خسر وار دودے میر تقی میر، خواجہ میر درد تے غالب، پشتو دے رحمن بابا تے خوشحال خاں سندھی دے سچل سرمست، شاہ عبداللطیف بھٹائی پنجابی دے پیر وارث شاہؒ، حضرت شاہ سلطان باہوؒ، بابافریدؒ، خواجہ فریدؒ، حضرت بلھے شاہؒ،شاہ حسینؒ، میاں محمد بخشؒ تے مولوی غلام رسولؒ ہوری شعر تے ادب دے امبر اتے چن سورج بن کے ابھرے۔

                اپرکلاسیکی ادب دی جیہڑی تعریف کیتی اتے اوہدی تصدیق واسطے کجھ مثالاں ویکھو کیوں جے ہر دعویٰ حق تے سچ ثابت کرن واسطے کجھ دلیلاں وی دینیاں پیندیاں نیں۔

حضرت سلطان باہوؒ

                حضرت سلطان باہو وے کلام وچ عشق مجازی توں علاوہ وہ ہر گل موجود اے جس ویلے کوئی رب دا بندہ اپنے علم تجربے تے فن نال کوئی گل کردا اے تے اوہ گل پتھر اتے لیک بن جاندی اے ہر اوہ گل ساڈے واسطے روشنی دا مینار ہوندی اے سانوں اوس گل توں کجھ سبق سکھنا چاہیدا اے۔

                حضرت سلطان باہو اک تھاں فرماندے نیں:

د                دل دریا سمندروں ڈونگھے کون دلاں دیاں جانے ہُو

وچ بیڑے وچ جھیڑے وچے ونجھ مہانے ہُو

چوداں طبق دلے دے اندر تنبو وانگن تانے ہُو

جو دل دا محرم ہووے باہو سویو رب پچھانے ہُو

                ایہہ دل دی ڈوہنگائی تے اپنے نفس اتے گل کریئے تے باہو ہوراں دی اپرلی بیت آپ مہاری ساڈے سامنے آکھلوندی اے فیر ساڈے بیان تے تقریر وچ جوش دی حد مک جاندی اے ایس توں وکھ جے دل نوں ذہن جستجو تے تخلیق دا مرکز سمجھ لیا جائے تے فیر اج دی تخلیق تے ایجاد دے میدان دی ڈوہنگائی دا علم ہندا پیا اے بندے دے ذہن دی پہنچ تے ترقی چن نوں قابو کرن تے تاریاں نوں مسخر کرن دے خواب سچے ہورہے نیں ایہہ ٹھیک اے کہ باہو ہوراں روحانی درستگی بارے گل کیتی اے پر ایہہ وی پتھر اتے لیک اے پئی روح نوں پچھانن لئی پہلاں بدن دا علم ہونا ضروری اے مرشد دے فیض تے کرم بارے گل کردیاں باہو دی مٹھی تے خوبصورت گل یاد آجاندی اے تے اسیں فٹ اوہناں دی ایہہ بیت پڑھن لگ پندے آں۔

الف           اﷲ چنبے دی بوٹی مرشد من وچ لائی ہو

نفی اثبات دا پانی ملیا ہر رگے ہرجائی ہو

اندر بوئی مشک مچایا جان پھلن پر آئی ہو

جیوے مرشد کامل باہو جیں ایہ بوٹی لائی ہو

                جھوٹھے پیرتے مرشد نوں جدوں پرکھنا ہووے تے آپ مہارے باہو ہوراں دی دسی ہوئی شناخت نال پرکھن لگ جاندے آں۔

پ               پیر ملیاں جے پیڑ نہ جاوے تاں اس نوں پیر کیہ دھرنا ہو

مرشد ملیاں ارشاد نہ من نوں اوہ مرشد کیہ کرنا ہو

جس ہادی کنوں ہدایت ناہیں اوہ ہادی کیہ پھڑنا ہو

جے سردتیاں حق حاصل ہوے باہو موتوں مول نہ ڈرنا ہو

                دین دے مکری عالماں دیاں کرتوتاں دسدے ویلے بہت سارے لوک باہو ہوراں دی ایہہ بیت سناندے نیں:

پ              پنجے محل پنجاں وچ چانن دیوا کتول دھیرئیے ہو

پنجے مہر پنجے پٹواری حاصل کتول بھریئے ہو

پنجے امام پنجے قبلے سجدہ کتول کریئے ہو

باہو صاحب جے سر منگے ہر گز ڈھل نہ کریئے ہو

                عبادت کسے وی مذہب وچ ہوے جے اوہ خلوص تے ایمان اتے مبنی نہ ہووے ۔اوہ صرف ریاکاری واسطے ہووے گی عبادت بندے دے لوں لوں وچ نہ رچی ہوے تے فیر اوہ عبادت کجھ وی نئیں۔

ن               نہ اوہ ہندو نہ اوہ مومن نہ سجدہ دین مسیتی ہو

دم دم دے وچ ویکھن مولا جنہاں قضا نہ کیتی ہو

آہے دانے تے بنے دیوانے جنہاں ذات صحیح ونج کیتی ہو

میں قربان تنہاں توں باہو جنہاں عشق بازی چن لیتی ہو

                باہو ہوراں دے بتیاں وچ اک لفظ ’’ہو‘‘مڑ مڑآوندا اے جسدا مقصد تاثیر  اے اوہ لفظ اے ’’ہو‘‘ ہووی تکرار نال جیہڑا اثر دل تے ہندا اے اوہ لفظاں وچ نئیںدسیا جاسکدا۔ مکدی گل ایہہ کہ آپؒ نے الف توں ی تلک گلاں کیتیاں۔

پیر وارث شاہ:

                پیر وارث شاہ ساڈی حیاتی دے روحانی پہلواں تے انج چھائے ہوے نیں پئی ایہناں دے تجربے تے اکھان ساڈی حیاتی خاص طور تے پنڈاں دی حیاتی دے ہل پنجالی بن گئے نیں پنجاب دا گھبرو، بڈھابچہ، تے مرد جدوں گل کردا اے اپنے مخاطب نوں وارث شاہ دے اکھان یاشعر بول کے ٹھار دیندا اے کسے سوانی دی طراری دسنی ہووے تے سہتی دی مثال دیندا اے کسے بندے دی سچی لگن بارے گل ہوے تے رانجھے دی مثال دیندا اے شرارتی تے چغل خور دی تشبیہ لئی کید وداناں لیاجاندا اے کسے نوں پریم پیار وچ رکاوٹ ہووے تے شاہ ہوراں دے پنج پیر یاد آجاندے نیں کسے کم دے نتیجے بارے گل ہووے تے وارث شاہ دے قول سنائے جاندے نیں سگوں پنڈاں تھانواں وچ قرآن پاک دی شرح واسطے شاہ ہوراں دے حوالے دتے جاندے نیں گل بھانویں عشق حقیقی دی ہووے یا عشق مجازی دی، عشق مجازی دی پہل واسطے ایہہ مصرعہ ہر بندے دے منہ توں سنیا جاندا اے۔ کسے دی بھیڑی عادت نوں ویکھ کے وارث شاہ دی ایہہ مثال یاد آجاندی اے۔

                وارث شاہ نہ عادتاں جاندیاں نیں بھانویں کٹیے پوریاں پوریاں جی۔

                وارث شاہ دے کجھ ہور مصرعے:

ہیر آکھیا جوگیا جوٹھ آکھیں کون ٹھٹھرے یار مناوندا ای

ایسا کوئی نہ ملیا میں ڈھونڈ تھکی جیڑاگیاں نوں موڑ لیاوندا ای

ساڈے چم دیاں جتیاں کرے کوئی جیوڑا دا روگ گنواندا ای

بھلا دس کھاں چریں وچھیان نوں کدوں رب سچا گھریں لیاوندا ای

وارث رن فقیر تلوار گھوڑا چاروں تھوک کسے دے یار ناہیں

وارث شاہ دے جاں تہاں داداو لگے کوئی بچے نہ جوئے وی ھار وچوں

وارث شاہ نہ عادتاں جاندیاں نی بھانویں کٹیے پوریاں پوریاں اوئے

                وارث شاہ ہوراں دی ہیرو چوں گناں نوں پھرول کے کڈھیئے تے پارکھ دے خیال موجب فیر کتاب وچ کوئی مصرعہ باقی نہ بچے گا۔

ایسا شعر کیتا مفرور جہی موتیاں لڑی شہوار دی سی

تمثیل دے نال بیان کیتا جہی زینب لعل دے یار دی سی

                کار لائل نے آکھیا سی پئی ایس برطانیہ دی بادشاہی چھڈ سکنے آں شیکسپیئر نوں نئیں چھڈ سکدے فیر اسیں وارث شاہ نوں کیویں چھڈ سکنے آں جد کہ اوہناں نے ساڈی حیاتی نوں اپنی رچنا دے بھورے وی بکل وچ لکایا ہویا اے جے اسیں اپنا سر ایس بکل وچوں باہر کڈھنے آں تے ادبی تے علمی بے بسی دی ٹھنڈ نال ٹھرن لگ پیندے آں۔

حضرت بلھے شاہؒ

                حضرت بلھے شاہ ہوری پنجاب دے اوہ ندھڑک تے بے باک آدمی سی جنہاں جیہڑی گل کیتی اے ٹھوک وجا کے کیتی اے اوہناں سانوں سرمستی روحانیت تے معرفت دی اوس منزل تے اپڑا دتا جتھے بندہ پہنچ کہ گل کردیا خوفزادہ ہوندا اے اندر دا اوبال تے جوش جد زور مار دا اے تے اسی اپنی اندر گل بات کرن دی ہمت نئیں پاوندے تے فیر اسی شاہ ہوراں دا ہتھ پھڑ کے کھلو جاندے آں۔

                جدوں شرع شریعت دیاں پابندیاں ساڈے مونہاں اتے چپ دے جندرے لادیندیاں نیں فیر اسی اپنے رندی دے جذبیاں دے ا ظہار لئی بلھے شاہ ہوراں دی زبان وچ انج الاپن لگ پندے آں۔

پھوک مصلیٰ بھن سٹ لوٹا نہ پھڑ تسبیح عاصا سوٹا

عاشق کہندے دے دے ہوکا ترک حلالوں کھا مردار

                ایہہ سن کے ہر سنن والا بلھے شاہ ہوراں دی مست کردین والی لور وچ آکے ہکا بکا رہ جاندا اے کیوں جہ اوہناں دوجے مصرعے دے شروع لفظ ’’عاشق‘‘ لیا کے سارے شعر دی کڑتن دور کردتی۔

                روحانیت تے معرفت دے ایس جانوں نے وحدت الوجود دے شارح دا انگ سب توں وگھرا اتے ایہہ وحدت دی حد نوں اپڑ پیندا اے تے فیر رب نال وی ٹکر لینا ہاری دا کم نئیں۔

بلھیا! پی شراب تے کھا کباب

ہیٹھ بال ہڈاں دی اگ

چوری کر تے بھن گھر رب دا

اوس ٹھگاں دے ٹھگ نوں ٹھگ

                ہن دسو پئی بلھے شاہ ہوراں نوں کیویں چھڈو گے جد کہ تھاں تھاں تے ایس رند عارف دی لوڑ پیندی اے جد ایہہ عارف پدھریاں گلاں کردا اے تے فیر کسے نال آڈا نئیں لاندا ایہدیاں گلاں وچ قرآن پاک دا مضمون سامنے صاف صاف آجاندا اے۔

ماٹی جوڑا ماٹی گھوڑا ماٹی دا اسوار

ماٹی ماٹی نوں دوڑائے ماٹی دا کھڑکار

خلق الانسان من صلصال کا الفخار

                ’’انسان نوں ٹھیکرے وانگر چھنکدی مٹی نال بنایا اے۔‘‘

                ایس آیت بلھے شاہ ہوراں کس طرح بیان کیتا اے ایہدے وچ کوئی شبہ نہیں رہن دتا۔ بندہ کیڈا مکری اے پئی اک پاسے توبہ استغفار کردا اے تے دوجے پاسے دوجاں لوکاں دا مال کھائی جاندا اے۔ حرام تے حلال وچ تمیز نہیں کردا تے دعویٰ مسلمانی دا کردا اے دل میلا ہ ہوندا اے پر زبانی کلامی توبہ کردا اے۔ ایس سارے مضمون نوں وارث ہوراں انج دسیا اے۔

سانویں دے کے لویں سوائی

واہدیاں دی توں بازی لائی

مسلمانی ایہہ کیتھوں آئی

نت پڑھنا ایں استغفار

کیسی توبہ ہے ایہہ یار

جتھے  نہ جانا اوتھے جائیں

کوڑ کتاباں سر تے چائیں

مال پرایا منہ دھر کھائیں

ایہہ تیرا اعتبار

نت پڑھنا ایں استغفار

کیسی توبہ ہے ایہہ یار

                بلھے شاہ ہوری محبت تے پیار دے پرچارک ہن علم دی بجائے عشق نوں نجات دا وسیلہ آکھدے نیں جدوں ایہناں آکھیا اے۔

علمو بس کریں او یار

اکو الف تیرے درکار

                جدوں شاہ ہوری وحدت الوجود دی شرح کرن لگ پین تے فیر عالمگیر محبت دی مستی خوب چھا جاندی اے۔

نہ میں بھیت مذہب دا پایا

نہ میں آدم حوا جایا

نہ میں اپنا نام دھریا

نہ وچ بیٹھن نہ وچ بھون

بلھیا کیہ جانا میں کون

اول آخر آپ نوں جانا

نہ کوئی دوجا ہور پچھانا

میتھوں ہور نہ کوئی سیانا

بلھا شوہ کھڑا ہے کون

بلھیا کیہ جانا میں کون

                تے ہر بندے نوں سوچاں دے دریائیں پاء چھڈیا۔ مکدی گل ایہہ وے کہ بلھے شاہ ہوراں ایس ڈھنگ نال ساڈے جذبیاں دی ترجمانی کیتی اے کہ اسی اوہناں توںوکھ نئیں رہ سکدے کیوں جے اوہناں دیاں گلاں ساڈیاں روحاں تلک سرایت کرچکیاں نیں۔

شاہ حسینؒ

                رب اگے کیہڑا بندہ عاجزی تے انکساری نہیں کردا؟ کون رب دی رضا حاصل کرنا نہیں چاہندا؟ بلاشبہ ہر بندہ رب تعالیٰ اگے جھکدا اے کیوں جے رب تعالیٰ اوہ وڈی ہستی اے جیہڑی پوری کائنات دی ہر شے اتے قادر اے جدوں تک خدا بندے اتے اپنی کرم دی نگاہ نہ کرے تے بندہ کجھ وی نئیں کرسکدا ایتھے آکے اساں اپنی بے بسی دا اظہار کردے آں پر ساڈا تعلق تے قدرت رکھن والے رب نال اے فیر شاہ حسین دیاں کافیاں ساڈیاں اپنیاں دعاواں بن بن کے مونہوں نکل دیاں نیں تے ساڈی روح دا حصہ بن جاندیاں نیں۔

مندی ہاں کہ چنگی ہاں بھئی صاحب تیری بندی آں

گہلا لوگ جانے دیوانی میں رنگ صاحب دے رنگی آں

ساجن میرا اکھیں وچ وسدا میں گلیں پھراں نشگی ہاں

کہے حسین فقیر سائیں دا میں ور چنگے نال منگی ہاں

                ایس طرح شاہ حسین ہوری آہندے نیں کہ رب نال دل لائیاں بغیر کچھ حاصل نئیں ہوندا نہ ای دل پاک رہندا اے سگوں دل اتے شیطان دا قبضہ ہوجاندا اے اوہ انسان نوں بھیڑے کماں ول لادیندا اے شاہ حسین آکھدے نیں کہ جے بندے دی اپنی نگاہ پاک ہوجاوے فیر بندہ کسی کسے وی فریب وچ نئیں آوندا۔

نی سیو۔۔۔۔۔۔۔۔۔ اسیں نیناں دے آکھے لگے

جنہاں پاک نگاہاں ہویاں کہیں نہ جاندے ٹھگے

کالے پٹ نہ چڑھے سفیدی کاگ نہ تھیندے بگے

شاہ حسین شہادت پائیں جو مرن متراں دے اگے

                شاہ حسین دیس پنجاب دے ماحول وچ رہ کے گل کردے نیں ایس پاروں اوہ پنڈاں دے چرخے پونیاں دیاں تشبیہاں نال تے مثالاں نال معرفت دے نقطے دسدے نیں۔

چارے پلو چنڑی نیں روندی دے بھنے

کت نہ جاناں پونیاں دوس دینی آں منے

اک ہنیری کوٹھڑی دوجے مترا وچھنے

کالے ہرناں چر گیوں شاہ حسین دے بنے

                گل کیہ کہ شاہ حسین دی ہوک تے عاجزی نے ساڈی اپنی عاجزی نوں گھیرا ہویا اے تے ایہناں دے عاجزانہ گھیرے توں ساڈی عاجزی باہر نہیں نکل سکدی ایہناں دی ایسے ای عاجزی دے گناں نے ایہناں دی کرت نوں زندہ رکھیا ہویا اے۔

میاں محمد بخشؒ

                میاں محمد بخش نے تصوف تے سلوک، عشق حقیقی تے عرفانِ نفس دے اک اک نقطے نوں پھرول پھرول کے بیان کیتا۔

بات مجازی رمز حقانی ون وناں دی کاٹھی

سفر العشق کتاب بنائی سیف چھپی وچ لاٹھی

جنہاں طلب قصے دی ہوسی سن قصہ خوش ہوسن

جنہاں جاگ عشق دے سینے جاگ سویلے روشن

                اپنے آپ ای دس دتا کہ قصہ مجازی عشق دا اے تے گلاں باتاں حقیقی عشق دیاں مولانا رومؒ نے آکھیا۔

خوشتر آن باشد کہ سر دلبراں

گفتہ آید در حدیث دیگران

                پر اسیں ایتھے اوہناں گناں نوں لبھنے آں جنہاں میاں صاحب نوں دوام بخشیا اے ایس بارے پہلی گل تے ایہہ وے پئی میاں صاحب ہوراں اپنی لافانی کتاب وچ اک اجیہا اشارہ کیتا اے کہ کتاب دا قصہ پڑھن والا اپنے اندر ای جھاکن لگ جاندااے۔

قصے ہور کسے دے اندر درد اپنے کجھ ہوون

بن پیڑاں تاثیراں ناہیں بے پیڑے کد رون

دور ہوے تے ھا نکلدی کوئی نہ رہندا جرکے

دلبر اپنے دی گل کریئے ہوراں نوں منہ دھر کے

                میاں صاحب دی مراد دلبر توں محبوب حقیقی اے فیر کیہڑا کافر اے جیہڑا حقیقی محبوب دا طالب نئیں جے کسے نوں حقیقی عشق دی طلب نئیں تے فیر اوہ میاں محمد بخش دا فتویٰ سن لوے۔

جنہاں عشق خرید نہ کیتا ایویں آن بگتے

عشق باجھ محمد بخشا کیا آدم کیا کتے؟

                عشق مجازی دیاں گلاں وچ عشق حقیقی دیاں گلاں نمایاں اے میاں محمد بخش ہوراں نے کیا کمال کر چھڈیا اے۔ عشق مجازی دی بیماری تے ہر بندہ بشر نوں لگ جاندی اے خواجہ غلام فرید ہوراں دسیا اے:

گہلا قصی کرت پوں تے

کردیں ویاتھ فریادز

                پر جے ایہہ بیماری عشق حقیقی دیاں حداں نوں نہیں چھوندی تے فیر میاں محمد بخش دا اپر والا شعر پڑھ کے شرمسار ہوندا اے۔ گھٹیا بندے دی دوستی توں کون بندہ فیض حاصل کردا اے کیوں جے کم ظرف بندہ مطلب کڈھ کے ڈنگ ماردا اے میاں محمد بخش نے گھٹیا بندے دی یاری ایس طرح بیان کیتی اے۔

نیچاں دی اشنائی کولوں پھل کسے نہ پایا

ککر تے انگور چڑھایا ہر گچھا زخمایا

مولوی غلام رسولؒ

                مولوی غلام رسول ہوراں کئی کتاباں لکھیاں داستان امیر حمزہ نوں تے بڑا ودھا چڑھا کے لکھیا پر جیہڑی شہرت قصہ یوسف زلیخا دا ’’احسن القصص‘‘ دی عشقیہ مثنوی نوں حاصل ہوئی اوہ پنجاب دے کسی وی بندے نوں نئیں ہوئی مولوی غلام رسول ہوراں نوں کلاسیکی شاعر آکھن والے آکھن یا نہ آکھن پر مولوی ہوراں دی عظمت نوں تے عوام دی کھچ شوق تے قصے دی ڈوہنگائی نے قائم کرکے رکھیا ہویا اے اوہناں دی مقبولیت دے کئی سبب نیں۔ مولوی ہوراں  عربی دے لفظاں دا ہڑھ وگا دتا اے ویکھو۔

افضل، اطہر، اکمل انور جیس وچ سب وڈیائیاں

عدم تکلف والیاں جس تھیں بہندیاں ندیاں آئیاں

ازل ازلی، ابد آبادی، حمد دوام دوامی

وچ دربار وجوب غنا دے ایہہ سرسبز مداحی

کل مراتب خفی خلقی تزیہی تشبیہی

مظہر حمد حمید حقیقی، ایہہ مکشوف بدیہی

                مولوی ہوراں حمد باری تعالیٰ دا ڈھنگ وی وکھرا اے۔

عجز کمال خدا دے حمدوں ہر ذرہ قراری

دم دم لکھ لکھ لوں لوں حمدوں تھے نہ شکر گزاری

                اصل وچ ایہہ مولوی ہوراں دے اندر دے درد تے سوز نے ای ایس مثنوی وچ ابدیت، آفاقیت، ڈوہنگائی تے سچائی بھری ہوئی اے جیہڑی تھاں تھاں تے جھلکاں پئی مار دی اے تے ایسے پاروں مولوی ہوری کلاسیکی شاعر ہوون دا درجہ پاگئے نیں۔