علی حیدر ملتانی فن تے فکر

                پنجابی ساہت دیاں بہت ساریاں شاعری دیاں قسماں وچوں صوفی کوتا اک خاص اہمیت دی حامل اے۔ ایس دا اربنھ نانک سمے توں پہلاں بابا فرید جی دی رچنا نال ہویا تے پچھے مغل دور تک ایہہ ریت اپنی سخر نوں چھوندی ہوئی نظر آندی اے۔ صوفیانہ شاعری دے سرکڈھویں شاعر بابا فرید، شاہ حسین، سلطان باہو، شاہ شرف، بلھے شاہ، علی حیدر تے ہاشم شاہ آدہن۔ پر ایہناں وچوں علی حیدر اجیہا صوفی کوی اے جس ول آلو چکاں تے کھوجیاں دا خاص دھیان نئیں گیا ایہو کارن اے کہ ایس مہان کوی دی پنجابی ساہت نوں دین دا اجے تک صحیح فیصلہ نئیں ہوسکیا۔ ایتھوں تک کہ کوئی ہور ساہت کاراں وانگ علی حیدر دے جنم بارے ودواناں وچ وکھ وکھ راواں ہن ڈاکٹر موہن سنگھ دیوانہ، گوپال سنگھ دردی تے باواا بدھ سنگھ دی کھوج نال اتفاق کردے ہویا اسیں کہہ سکدے آں کہ آپ دا جنم شیخ محمد امین دے گھر 1690ء وچ ہویا آپ دے پنڈ دا ناں ’’چونترہ‘‘ اے جیہڑا کہ ضلع خانیوال وچ عبدالحکیم ریلوے اسٹیشن دے نیڑے تے راوی دے کنڈے اتے اے ودواناں مطابق علی حیدر دا انتقال 1785ء نوں ہویا اے۔

                آپ نے اردو تے فارسی توں اڈ پنجابی بھاشا تے ساہت دی رج کے سیوا کیتی۔ اپنے آلے دوآلے دے اثر کارن علی حیدر بچپن توں ای صوفی سنتاں۔ دی سنگت وچ رہن صدقہ چھیتی ای صوفیانہ وچار دھارا دے رنگ وچ رنگیا گیا بھانویں آپ نے کسے فرقے دی مخالفت نئیں کیتی پر فیر وی آپ جی دا ناں ودھیرے کرکے صوفیاں دے قادری فرقے نال جڑیا رہیا اے۔ ایس فرقے دا بانی حضرت محی الدین عبدالقادر جیلانیؒ سی، ایس صوفی دا علی حیدر اتے خاص اثر سی، ایسے لئی علی حیدر مرشد دی ودیائی کردا اے تے اوس نوں یاد کرن دا وسیلہ لبھدا اے۔ اوہ مرشد دی تعریف انج کردے نیں:

کیا غم خوف اسانوں جے شاہ محی الدین اساڈ ڑا اے

شاہ عبدالقادر جیلاں دا جے لطف امین اساڈ ڑا اے

کیہا ڈر گور اندھیری کنوں جے اوہ ماہ جبین اساڈ ڑا اے

علی حیدر کیا پرواہ کسے دی جے شاہ معین الدین اساڈ ڑا اے

                علی حیدر نے پنجابی وچ بہت ساری رچنا کیتی اے مکھ روپ وچ آپ دیاں رچناواں نوں 4حصّیاں وچ تقسیم کیتا جاسکدا اے۔ نمبر -1سی حرفی، نمبر -2 کافیاں، نمبر -3 قصہ گوئی، نمبر -4 پھٹکل رچناواں۔

                کجھ کھوجیاں نے علی حیدر دیاں کجھ ہور رچناواں جویں اک باراں ماسہ تے ہیر رانجھے دا قصہ آدوی دسیاں ہن۔ پر گوہ والی گل ایہہ وے کہ ہیر رانجھے دا قصہ کہانی روپ وچ ہوون دے باوجود اس نوںقصہ گو شاعر تسلیم نئیں کیتا گیا تے باراں ماسہ ناں دی کوئی رچنا اج تک علی حیدر دے ناں نال لکھتی روپ وچ جوڑی ہوئی کھوجیاں تے ودواناں ولوں سامنے نئیں آئی۔

                علی حیدر نے دوجے صوفیاں وانگ صوفی مت دے سارے وچاراں نوں لوکاں وچ پرچلت تے اجاگر کیتا اے۔ اوہ مول روپ وچ اک رب اتے یقین رکھدا اے۔ تے رب نوں ای سب کجھ مندا اے۔ ایس موجب منکھ اوس وڈی طاقت دے مقابلے تے کوئی خاص اہمیت نئیں رکھدی سگوں گڈیاں پٹولیاں یعنی دنیا مایا وچ پئی ہوئی اے۔ اوس موجب:

اﷲ دا آسرا مینوں تا ہیں ہاں ننگ بھر نگڑا میں

نام اﷲ دے آگے سدھاتے لوکاں دے آگے جے ڈنگڑا میں

واؤ دی ہے میں لنگی بدھی اتے کیتا الف دا لنگڑا میں

حیدر توڑے میں ڈانگڑا کہڑا کڈھیا واؤ ونگڑا میں

                ایس رب دے وچ اپنے آپ نوں ختم کردینا ای علی حیدر منکھ دا حق سمجھدا اے تے منکھ دی کامیابی وی اے۔ رب نوں یاد کرن وچ ای منکھ دی بھلائی اے۔ صوفیانہ ریت موجب علی حیدر نے مرشد نوں وی ضروری منیااے تے صوفیانہ وچار دے ثنا تے بقا نوں وی پروان کیتا اے۔ فنا دی دھار نانوں اوس نے گورمت دے کویاں وانگ اپنایا اے ایتھے ای بس نئیں سگوں گورمت دا اثر اپنے کلام وچ بھرواں لیا اے مثال طور تے ’’اسادی وار‘‘ دا اثر علی حیدر دیاں ایہناں سطراں صاف طور تے ویکھیا جاسکدا اے۔

کوڑا گھوڑا، کوڑا جوڑا، کوڑا شاہ اسوار

کوڑے باشے، کورے شکرے، کورے میر شکار

کورے ہاتھی، کورے لشکر، کوڑے فوج کٹار

کوڑے سوہے، کوڑے سالو، کوڑے سوہنے یار

کورے چوڑے، کوڑے بیڑے، کوڑے ہار سنگھار

کوڑے کھوٹھے کوڑے ممٹ کوڑے ایہہ سنسنار

حیدر آکھے سب کجھ کوڑا، سچا ہک کرتار

دوا نبی محمدؐ سچے اس کے یار

                صوفیاں کویاں نے رب دی پر اینی دا سادھن عشق نوں بنایا اے ایس عشق دی منزل علی حیدر موجب دنیا توں شروع ہوکے حقیقت تک پہنچ دی اے ایس نوں سمجھ تے سمجھاون لئی ایہناں کویاں نے دنیا وی یعنی میاں بیوی تے قصاں دے ہیر وتے ہیروئن دے آپسی رشتیاں دی مدد لئی اے علی حیدر دی ایسے ریت دا پاندھی اے۔ ایس موجب:

ہیرے ہیرے مینوں آکھدا اے مینوں نال دلاسے دے ماردا اے

ہیرے ہیر پھیگوڑے وانگوں نال گھمانی اڑا ردا اے

کوکوک مینڈی نہ بھاؤنڈی اے مینوں ایہہ دلاسٹر یار دا اے

وچ سیالیں رانجھن دے حیدر سروجویں گلزار دا اے

                علی حیدر اک اجیہا ساہت کار اے جس دیاں رچناواں وچوں پنجابی ثقافت تے لوک ساہت دا اثر صاف طور تے ویکھیا جاسکدا اے ۔ اوس نے لوک کہانیاں، لوک محاورے تے تشبیہاں توں جیہڑے سچے موتی پنجابی ساہت دی جھولی وچ پائے ہن اوہ پنجابیاں لئی برملا ہن۔ لوکائی سدھار توں لے کے لوکالی جذبیاں دی گلاں کرنیاں۔ اوس نوں اوگناں توں بچانا صاف ستھرا جیون بسر کرن دی پریرنا دینا تے ثقافتی لور تے اچیاں قدراں قیمتاں دادھارنی ہونا منکھی جیون دا ضروری حصہ اے۔ علی حیدر دا صاف بیان اے کہ:

لگیاں اکھیاں رہن ناہیں کتھے شہر محبوب دے وسیے جی

اوہ جگہ کیہڑی جتھے عشق ناہیں دنیا چھوڑ کتے نسیے جی

کچی نار دے نال نہ نیونیہ لگایئے ہوچھے یار دے نال نہ ہیے جی

دل وچ کھوٹ رہے مونہوں ہس بولے کچھ یار نوں بھیت نہ دسیے جی

علی حیدر میاں دل بک ہووے بھانویں سوکوھاں اتے ویسے جی

                پر مکھ صوفی بلھے شاہ وانگ علی حیدر اپنی سمکالی راج نیتک حالت اتے نظر رکھدا اے۔ درباراں تے تنقید کردا اے تے اوس ویلے دی حالت اتے ہنجو کیردا اے۔

بھی زہر جو کھا مرن کجھ شرم نہ ہندوستانیوں نوں

کیا حیا ایہناں راجپاں نوں کجھ لج نئیں تورانیاں نوں

بھیڑے بھر بھر دیوان خزانے فارسیاں نوں خراسانیاں نوں

وچ چھونیاں دے نک بڈو جے لہو نہ ودھیایانیاں نوں

ہکے تاں کھا کٹاری مرو، جے سکھو نہ مار ایرانیاں نوں

حیدر آکھ توں ایہناں ہیجڑیاں نوں ایہناں حیفاں نامردانیاں نوں

                علی حیدر دی رچنا دی اہمیت اوس دے ادبی پکھوں سیاسی حالت اتے نظر، دیس پیار تے ثقافتی قدراں دے بیان توں اڈ پنجابی جھولی وچ نویں شبداں دے استعمال وچ وی ویکھی جاسکدی اے۔ اوس نے بڑی خوبصورتی نال پنجابی بھاشادی آتما نوں پچھیان دیاں ہویاں اپنی رچنا دا موضوع بنایا اے بھانویں کہ اوہ فارسی دا وی مقبول کوی ہے پر اوس نے پنجابی بھاشا نوں جو دین دتی اوہ اعلیٰ اے ایہو کارن اے کہ پنجابیاں دی جند جان تے ثقافت بارے آکھیاں گئیاں شاعری تکاں عالمگیر سچائیاں محاورے تے استعاریاں دا روپ دھارن کر گئیاں ہن تے ایس پاروں ای علی حیدر پنجابی ساہت وچ ہمیش لئی امر ہوگیا اے۔