بولیاں

                پنجابی لوک گیتاں دی اک قسم بولیاں اے بولیاں جمع دا صیغہ اے۔ جیہدا واحد بولی اے تے جیدے کئی معنی نیں بولی دا لفظ زبان دے معنیاں وچ ورتیاں جاندا اے بولی پنجابی شاعری دی اوس قسم نوں کہندے نیں جیہدا صرف اکو مصرعہ ہوندا اے بولی اک مصرعہ ہون پاروں ردیف قافیہ نئیں ہوندا بعض کتاباں وچ بولی نوں دو مصرعے وچ ہیٹھ اُپر لکھیا جاندا اے انج لکھن وچ ہرج تے کوئی نئیں پر ویکھن والیاں نوں بھلیکھا پیندا اے کہ بولی دو مصرعیاں نال بن دی اے بھانویں اوہناں دویاں مصرعیاں وچ ردیف قافیہ نئیں ورتیا ہوندا۔

                ذرا ساہ لین نوں روک کے پڑھن نوں پنجابی وچ ورام آکھدے نیں چھوٹے مصرعیاں وچ ورام دی لوڑ نئیں پیندی پروڈے تے لمبے مصرعیاں وچ دو، دو رام وی آجاندے نیں ایس لئی بولی دے مصرعے نوں جیہڑا لماں وی ہوندا ایں اک ورام نال پڑھدے نیں جہناں نے ایس بولی نوں دو مصرعیاں وچ بنا دتا ایں اوہناں نے ورام نوں صحیح نہیں ورتیا۔

                ایہہ مثال ویکھو۔ بولی اے:

گوری لاہ کے پزیباں رکھیاں

دھرتی نوں پھل لگ گئے

                ویکھو تہانوں اندازہ ہویا نا ایں کہ دھرتی نوں پھل لگ گئے پڑھن توں پہلاں ذرا رکنا پیندا ایں اصل وچ گوری لاہ کے پزیباں رکھیاں دھرتی نوں پھل لگ گئے اکو ای مصرعہ اے ایہدے دو ٹکڑے کرکے جے گوری لاہ کے پزیباں رکھیا اک سطر وچ تے دھرتی نوں پھل لگی گئے دوسری سطر وچ لکھیے تے ایہہ دو مصرعہ گنتری کرن لئی تے گنے جاندے پر اصل ایہہ اکو مصرعہ ہوئے گا فیر جدوں اینہاں وچ کوئی ردیف قافیے والی نئیں اوہناں نوں دو مصرعے آکھنا ورام نوں بہتا ہی لماں کرنا ایں۔ بولیاں ویکھو:

آتا گنھدی دامڑ ھکا چویا تون تے سندور ڈلھیا

میری رات زنجیری چھنکے تیرے بھانیں چور آگیا

کتے ٹکریں تے حال سناواں دکھاں وچ جند رل گئی

                کئی تھانواں وچ لہجے دے فرق پاروں یاں الفاظ نوں اگے پچھے کرن نال انج وی ہوجاندا اے جے اوہدے وچ ماتریاں دی گنتری وچ فرق پے جاندا ایں پر عام طور تے اک بولی وچ ۳۴ ماترے ہوندے نین ۸ ۱ پہلوں تے ۱۶ مگروں مطلب ایہہ کہ اٹھاراں ماتریاں مگروں ورام آوندا اے ویکھو پیریں عشقے دی جھانجر پالے (۱۸ ماترے) تے نچ کے منا لے یار نوں (۱۶ ماترے) تے کل ۳۴ ماترے ہوئے۔

                ایہہ بیان ہوچکیا اے کہ بولیاں لوک گیتاں دی اک قسم اے جے بولیاں نوں لوک گیت آکھیا گیا ایں تے ایس نوں گنویا جانا ضروری اے۔ کئی تھانواں وچ بلے بلے یا بھئی بلے بلے آکھیا جاند ااے ایہہ ایس طرح دے سدے طریقے غلط نئیں تے نہ ایہناں نوں اصلی بولی دے ماترے گنن لگیاں حساب وچ رکھنا چاہیدا اے ہن تیک جو کجھ بیان ہویا ایہہ صرف بولیاں دی ظاہری شکل اے بولیاں دے پنڈے توں ودھ کے تے اوہناں دے اندر دا روپ اے گل دا مطلب کہ جس جذبے جوش تے اصلے تے ایہہ بولیاں کھلوندیاں نیں اوہ ایہناں سچا زور وار تے بھرواں ہوندا اے تے اوہناں اگے بولیاں دی ظاہری شکل ماند پے جاندی اے تے بولیاں سنن والا ایہہ بھل جاندا اے کہ ایہدے وچ کنے ماترے نیں ورام کتھے آیا تے قافیہ ردیف کدھر گیا؟

                بولیاں پنجابی شاعری دا اک انوکھا تے نویکلا روپ اے اک مصرعے وچ اپنے دکھاں درداں، خوشیاں، سدھراں، یا اپنی واہی بیجی، گھاٹے وادھے، پیسے دھلے دے حالات نوں انج بیان کیتا جاندا اے جیوے سنن والے دے کلیجے نوں ہتھ پوے تے اوہ ہل نہ سکے ایہہ کوئی نکی جی گل نئیں کہ گھٹو گھٹ لفظاں وچ ودھ توں ودھ گل کیتی جاوے تے انج کیتی جائے کہ سنن والے دے مغز وچ اجیہا چانن ہوجاوے کہ اوس نوں دور تے نیڑے سب کجھ دسن لگ پئے تے بولیاں ورگی صنف پنجابی دے علاوہ ہور کسے زبان دی شاعری وچ گھٹ ای کوئی صنف ہووے گی بولیاں دے اک اک مصرعے وچ کسے وڈے کوی نے نئیں بلکہ عام لوکاں نیں اجیہاں حقیقتاں بنھیاں اجیہاں صورتاں وکھائیاں اجیہے نقشے کھچے تے اجیہے رنگ لائے نیں جو اک اک مصرعے اتے اک اک کتاب لکھی ہوئی لگدی اے ایہہ گل کوئی اینی نویں نئیں سگوں پنجاب دی دھرتی اتے باوا فرید توں لے کے بلھے شاہ، تے سلطان باہو توں لے کے شاہ حسینؒ بڑے وڈے وڈے صوفی تے کوی ہوی ہوئے نیں تے اوہناں دیاں لکھیاں ہویاں کافیاں تے گیت قصے پنجابی ادب دی جان نیں پر اوہ بولیاں دے روپ وچ پنجابی ادب نوں انمول خزانہ دے گے نیں میں صوفی شاعراں دی گل کررہیاں ساں ایہہ دو بولیاں ویکھو جیہڑیاں خورے کدوں ایس دھرتی چوں پھٹیاں پر ایس دھرتی دا سر ہمیش اچا رکھن گیاں:

کلی یار دی سرگ دا واسا

تے اگ لاواں مندراں نوں

                ہور ویکھو:

اینویں یار دا الاہما لینا

توں کلی وچوں چور کڈھ دے

                گل تصوف دی ہووے یا عشق دی بھانویں مرشد دے قرب حاصل کرن دی گل ہووے یا دنیاوی بے ثباتی دی بولیاں لئی ایہہ اک وڈا موضوع اے جس نوں پنجاب دے گمنام فقیراں سگوں روایتی ان پڑھ لوکاں نے انج توڑ چڑھایا اے کہ ایہدے وچ سبھے فلسفے تے اوہناں دے سینکڑے پاسے سامنے آگئے سن۔

                پنجاب وچ شہری آبادی گھٹ تے پنڈ دی آبادی بہتی اے ایس کرکے بولیاں وچ بہتی گل بات پنڈاں دیاں پیلیاں فصلاں، کھوواں، واہن بیجن والے پنڈ دے منڈیاں گھبرو جواناں تے بڈھے ٹھیڑیاں دے نال نال الڑ مٹیاراں تے تندرست جٹیاں دی نظر آوندی اے پنڈ دے مرداں تے تیویاں دے کپڑے لیہڑے گہنے گٹے لاچے، ٹونباں، چھلے ایہناں بولیاں وچ انج بجھے ہوئے نیں کہ اوہناں لوکاں دے نہ صرف عام طور طریقیاں دی گل کھل دی اے سگوں اوہناں دیاں رسماں ریتاں، ویاہ شادیاں میلے ٹھیلیاں دیاں بھیڑیاں چنگیاں صورتاں دکھائی دہندیاں نیں:

                اج گھر سجنا دے جانا

                چھیتی چھیتی مک پنڈیا

                لوکی پاندے ولایتی ٹوٹے

                تے پھوکاں پھلکاری نوں

                ویر مرجائے وچولا تیرا

                بھابھی آندی کالے رنگ دی

                میری سجری ناردا گہنا

                اچالونگ تے تویڑیاں

                نویں ووہٹی مکلاوے آئی

                تے بہہ گئی پیڑھا ڈاہ کے

                لے دے چرخہ شیشیاں والا

                کتدی دا چوڑا چھنکے

                گھگریئے صوف دی اے

                تینوں جیٹھ مرے تے پاواں

                جگے مچھ نوں مروڑا دتا

                تے پنڈ دی پنچایت ٹٹ گئی

                بولیاں پاون لئی عام طور تے منڈیاں دیاں دو ٹولیاں بن دیاں نیں جسے ویلے پنڈ وچ شاماں ہوجاندیاں نیں تے دو ٹولیاں پنڈوں باہر کھلے تھاں تے ٹرجاندیاں نیں تے واری واری اک ادھر تے دوجا ادھر بولی پاوندا اے خیر کدی کدی اک پاسیوں اک منڈا کڑی بن کے اپنے دل ہواڑا کڈھ دا اے تے انج اپنی اوہ وی خواہش نوں پورا کردا اے جیہڑیاں پنڈ دے ماحول وچ پوریاں نئیں ہوندیاں۔